O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakultet

 
2.2 Birja, ko‘rgazma va kimoshdi savdosining mohiyati va unda 
innovatsiyalarning o`rni.
Ulgurji savdoning xilma-xil shakllari orasida eng asosiylaridan biri birja 
savdosi hisoblanadi. Savdoning bu shakli tashkiliy jihatdan rasmiylashtirilgan 
doimiy bozor orhali boshhariladi. Bu bozorda qimmatbaho qog„ozlar, valyuta yoki 
standartlar va tovar namunalari bo„yicha ulgurji savdo amalga oshiriladi. 
Birja savdosi bozor narxlari shakllanishining va bozor holati haqida tijorat 
axboroti olishning asosiy manbai bo„lib hisoblanadi. 
Birja savdosida operatsiyalar zaliga savdo katnashchilari kiradilar . Ularga birja 
ish tajribasiga ega shu ishga maxsus yollab olingan xodimlar va xamda birja 
komitetlari vakillari kiradilar.Ular o„z navbatida brokerlar, dillerlar, treyderlar, 
klerk va maklerlardan iborat.Bulardan tashkari operatsiyalar zaliga; birja xodimlari 
bosh ijrochi rais, idora raisi, birja kengashining ma‟sul a‟zosi davlat komissari va 
xamda birja kengashi tomonidan ruxsat etilgan boshka kishilar kiradilar. 
Birja vositachisi o„z doimiy mijozlarini shakllantirish uchun xarakat kilib , 
ularning manfaatlari uchun birjada tovarlar sotib oladi va sotadi. Birja vositachisi 

---

24 
doimiy mijoz bo„lmagan korxona va tashkilotlar uchun xam savdo bitimi tuzishi 
mumkin . 
Birja tovarlarni sotish, sotib olish va yoki ularni boshka tovarlar bilan 
almashtirish operatsiyalari fakat birja vositachilari tomonidangina amalga 
oshiriladi. Ularga quyidagiar kiradi: 
Brokerlar - o„z xizmatlari uchun chegirtma xaq oluvchi birja a‟zolari bo„lib, ular 
mijozlar buyurtmalari bo„yicha tovar sotish va xarid kilish bo„yicha savdo 
kontraktlarini tuzadi. 
Dallol yoki diller- o„z hisobi yoki o„z nomidan birja vositachisiga olib beruvchi, 
birja a‟zosi. Ular birjada o„z joylariga ega bo„lib kotirovka ishlarini amalga 
oshirdilar. Ularni daromadlari sotib olish va sotish narxlari tafovutidan xamda 
valyuta va qimmatli kog„ozlar kurslarini o„zgarishidan iboratdir. 
Treyderlar - bu birja a‟zolari bo„lib, o„zlari uchun savdo kiladilar. 
Maklerlar - bokerlardan farqli o„laroq faqat o„z hisobidan va faqat o„zi uchun 
tovar sotadi va sotib oladi. Maklerlar birjada savdoni boshqaradi. 
Klerklar - birja zalida turli majburiyatlarni bajarib yuruvchi xizmatchi. 
Butun savdo bitimi birja zalida amalga oshiriladi . Birja zaliga xamma 
ishtirokchilar siqishi kerak . Xorijiy birjalar operatsiyalar zaliga 2-3 ming kishi 
bemalol siqadigan bo„lib xar-bir savdo qatnashchisi uchun qo„lay ish sharoiti 
yaratilgan. U kabina yoki seksiyalarga bo„lingan bo„ladi. 
Dunyoning ko„pchilik birjalarida birja savdosi bir necha tovarlar bilan bir vaktda 
seksiyalara birdaniga olib boriladi. Bitimlar imzolash uchun xar bir seksiyalar katta 
zal saqnidan pastroq bo„lgan nisbatan kichik maydoncha ajratiladi.
Boobro„ firmani vakili bo„lgan broker odatda birja chuqurchasining balandroq 
bosqichini egallaydi. Uning qo„lida ko„pgina buyurtmalari bo„lib, uni xamma 
savdogarlarni kurib turishi kerak bo„ladi. 
Treyderlar joyi chukurlikning eng past yoki pastki bosqichlari qisoblanadi. 
Chuqurlikda broker va treyderlar orasida faqat narx qisobini olib boruvchi klerk 
xizmatkor bo„ladi. Unda ratsiya bo„lib xar bir aksiya narxi o„zgarishini ratsiya 
orhali e‟lon qilishi kerak. 

---

25 
Xorijiy birjalar eletron tablo devorlarida fakat bitim narxlarini aks ettiribgina 
kolmay birjadagi boshka mollar, boshka tovar valyuta va fond birjalaridan 
ma‟lumotlar, xatto narx xarakatlariga ta‟sir etuvchi ob-qavo, tovar ortirilishi, 
siyosiy aqvol voqealar va boshkalar xaqidagi ma‟lumotlar berib boriladi. Brokerlar 
odatda savdo zaliga savdo boshlanishiga 30 dakika qolganda yiqiladilar. Ularni 
xar biri qo„lida savdodagi tovarlar ro„yxati, narxi, buyurtma xajmi idora yoki 
ombor joylashgan joy , tovar yeikazib berish xaqidagi ma‟lumotlar yozilgan 
maxsus varakalar bilan ta‟minlangan bo„ladilar. Xar bir tovar seksiyasida uch 
marotaba bong urilib savdo boshlanganligi e‟lon qilinadi. 
Birja savdosi oshkora tashkil etiladi. Takliflarga oxirgi ma‟qullagan kimsa bitim 
tomoni qisoblanadi. Ya‟ni taklif talab narxi bilan mos kelganini tovar esa 
sotilganini bildiradi. 
Seksiyada savdoni birja makleri olib boradi.Avval tez sotilishi kerak bo„lgan real 
mavjud tovarlar bilan ish boshlanadi. Keyin esa takliflar bo„yicha forvard (ya‟ni 
xisob-kitoblari bitm kuni emas bir oz vakt utganan keyin va boshka shartlar bian ) 
operatsiyalari bo„yicha bimlar tuziladi. har bir seksiyada savdo qo„yidagi tartibda 
olib boriladi. Dastavval makler ushbu birja kunida savdoga qo„ygan barcha 
tovarlar ro„yxatini o„qiydi. Makler ro„yxatni o„qiyotgan paytda bitim uchun zarur 
tovarlar topgan brokerlar qo„llaridagi guvoxnomalarini baland ko„taradilar. Makler 
darqol tovarni sotuvga chiharayotgan brokerlik idora rahamini aytadi. Broker 
idorasi vakili harakatni tasdiqlamasa ( yoki shu paytda shu yerda bulmasa, yoki 
mudrab kolsa ) tovar savdodan olib tashlanadi va broker birjaga kelmaanligi uchun 
birjaga jarima to„laydi. 
Undan so„ng makler boshqa tovar turiga o„tadi. Butun ro„yxat o„qib bo„lingach 
kichik tanaffus e‟lon qilinadi. Keyin bong bir marta urilgandan so„ng ishning 
ikkinchi kismi, brokerlar takliflari muxokamasiga o„tiladi. Xar bir brokerik 
taklifining muqokamasi ikki kismdan iborat bo„ladi. 
Muhokamaning ikkinchi kismida seksiyaga yiqilgan xaridor brokerlarning 
muqobil ( karama-karshi takliflari) muqokama qilinadi. 
Broker xaridorlar tovar xarid qilish shartlarini e‟lon qiladi.

---

26 
Bu shartar tovar qajmi va narxi xususida bo„ladi. Agar bitim yana imzolanmasa 
makler sotuvga qo„yilgan tovarlar ro„yxatini keyingi pozisiyasini muqokamasiga 
o„tadi. 
Ko„rgazma savdosi – ishlab chiqarish maqsadlariga mo„ljallangan va keng 
iste‟mol tovarlarining namunalarini ko„rish va tanlab olishdan so„ng amalga 
oshiriladigan oldi-sotdi aktlarini takomillashtirish orhali qisqa vaqt ichida vaqti-
vaqti bilan takrorlanib turadigan jarayondir. 
Ko„rgazma savdosining xarakterli alomatlariga quyidagilar kiradi: 
- 
taqdim etilgan namunalar bo„yicha tovarlar ulgurji savdosi; 
- 
savdolar davriyligi; 
- 
savdo qilish vaqti va joylarini oldindan aniqlash; 
- 
sotuvchi va xaridorlarning bir vaqtda va ommaviy qatnashuvi.
 
XIX asrning birinchi yarmida yirik fabrika-zavod sanoatining paydo bo„lishi 
ularning mahsulotlarini butun dunyoda o„tkazilishiga olib keldi. Davlatlararo 
savdoning lokal markazlari yagona (umumiy) jahon bozoriga aylandi. Uning 
shakllanishi XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshida yakunlandi. 
Jahon bozori – bu xalqaro mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv asosida shakllangan 
va iqtisodiy munosabatlar orqali o„zaro bog„langan alohida mamlakatlar milliy 
bozorlari majmuidan iborat. Mazkur bozor o„z tarkibiga savdoni, kapital 
harakatini, valuta munosabatlarini, ishchi kuchi migratsiyasini, ilmiy-texnika 
hamkorligini va boshqa shu kabi yo„nalishlarni qamrab oladi. Zero, ko„plab tashkil 
etilayotgan qo„shma korxonalar, erkin iqtisodiy zonalar, transmilliy kompaniyalar 
milliy xo„jaliklarni jahon bozori atrofida birlashtiradi. Jahon savdosi xalqaro 
bozorda amalga oshirilishi hech kimga sir emas. Shu bois xalqaro savdo xalqaro 
iqtisodiy munosabatlarning yetakchi shakli hisoblanadi. Jahon bozori, shuningdek 
xalqaro mehnat taqsimotiga asoslangan mamlakatlar o„rtasidagi barqaror tovar-pul 
munosabatlari sohasidir. 
Jahon bozoriga quyidagilar xosdir: 
1) davlat doirasidan tashqariga chiqariladigan tovarlar ishlab chiqarish; 
2) tovar va xizmatlarning davlatlar o„rtasida ko„chib yurishi; 

---

27 
3) ishlab chiqarish omillaridan foydalanishning maqbullashuvi (optimallashuvi); 
4) fanatsiya funksiyasi. 
Tovar savdo-sotig„i ishlab chiqarish omillari narxi (bahosi)ning o„zgarishiga 
olib keladi, bu esa ishlab chiqarish omillarining mamlakatlararo ko„chib yurishini 
keltirib chiqaradi. Ishlab chiqarish omillari ko„chib yurishi bilan jahon savdosining 
hajmi o„sadi, chunki ular samaraliroq foydalanishi mumkin bo„lgan mamlakatlarga 
ko„chadi. Ishlab chiqarish omillari (kapital, mehnat)ning xalqaro mobilligi 
(ko„chib yurishi) iqtisodiy o„sish sur‟atlarini jadallashtiradi. 
Xalqaro savdo – dunyodagi barcha mamlakatlar tashqi savdosining majmuidan 
iborat xalqaro tovar-pul munosabatlari sohasidir. Xalqaro savdo ikki qarama-qarshi 
oqim – eksport va importdan iborat. Unga savdo saldosi va savdo aylanmasi 
xosdir.
Xalqaro savdoning xususiyatlari. 
Iqtisodiy resurslar harakatchanligining mamlakatlar o„rtasida ular ichkarisiga 
qaraganda ancha sust kechishi kuzatiladi. Har bir mamlakat xalqaro savdoda turli 
valutalardan foydalanadi. Jahon amaliyotida ichki savdoga nisbatan siyosiy 
aralashuv va nazorat qilish darajasi yuqoriligi kuzatiladi.
A.
Smitning «mutlaq ustunlik» nazariyasi.
Bunga ko„ra qanday tovarlarni eksport, qaysilarini import qilishning afzalliklari 
to„g„risidagi qarashlarini bayon qilishda milliy hamda jahon narxlari, ularning 
ishlab chiqarish xarajatlari mutlaq miqdori o„rtasidagi farqni hisobga oladi. 
Boshqacha aytganda, mazkur nazariya xarajatlarning mutlaq miqdoriga asoslanadi. 
Unga ko„ra, har bir mamlakat o„zida kamroq xarajat sarflanadigan mahsulotlarni 
ishlab chiqarish, ancha yuqori xarajatlarni taqozo qiladiganlarini esa tashqaridan 
sotib olishi lozim. 
D. Rikardoning «nisbiy ustunlik» nazariyasi.
Xalqaro mehnat taqsimoti va ixtisoslashishning umumiy tamoyillariga asoslanish 
orqali aniqlanadigan xarajatlar nisbatidagi farq (avvalo, tabiiy-geografik sharoitlari 
tufayli kelib chiqadigan) aynan olingan mamlakatda qaysi tovarlarni ishlab 
chiqarish, qaysilarini ayirboshlash orqali chetdan olish lozimligini ko„rsatadi. 

---

28 
Konyunktura deganda jahon iqtisodiyotining rivojlanishini, alohida olingan 
mamlakatning iqtisodiy ahvolini, bozorning biror sohasi rivojlanishini belgilovchi 
omillar va shart-sharoitlar majmui tushuniladi. Jahon bozorida iqtisodiy vaziyat 
keskinlashmoqda. XXI asrning dastlabki o„n yilligida xalqaro savdoda quyidagi 
o„zgarishlar ro„y berdi: 
Jahon bozorida AQShning yetakchilik mavqei pasayib, boshqa rivojlangan 
mamlakatlar, xususan Xitoy, Yaponiyaning mavqei ortib bormoqda. Jahon 
eksportida yangi industrial mamlakatlar (Singapur, Janubiy Koreya, Xitoy, 
Braziliya, Meksika)ning hissasi ortmoqda. Ishlab chiqarish modernizatsiyasi 
natijasida xalqaro savdoning tovar tarkibi o„zgarmoqda. Jahon eksportida fan 
sig„imi, yuqori murakkab