O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universitetining pedagogika instituti
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
| lug‘at boyligini
tashkil qiladi. Lug‘at boyligidagi so‘z va iboralar fikrni ifodalovchi gap uchun qurilish materiali bo‘lib xizmat qiladi. Gap, uni qurish qonun -qoidalarini tilning grammatik qurilishi belgilaydi. Demak, tilning tarkibiy qismlari sanalmish tovushlar tizimi, lug‘at boyligi, g rammatik qurilishi o‘zaro chambarchas bog‘langan bo‘lib, biri ikkinchisining bo‘lishini talab qiladi. Har bir konkret til o‘zining ana shu uzvlari bilan bir butun tizimni, sistemani, til tizimini tashkil etadi. Jamiyat kishilarning tarixan qaror topgan hamkorlik faoliyatlari majmuidir. Bu hamkorlik kishilarning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, ma’daniy sohalarda, moddiy ishlab va mehnat jarayonidagi uzviy birligidan iboratdir. Inson jamiyatdan tashqarida yashayolmaydi, balki jamiyatda tug‘iladi, kamol topadi, yashaydi va rivoj topadi. Umuman inson tushunchasi jamiyat tushunchasi bilan uzviy bog‘liq dir. Shuning uchun sotsiologiya va iqtisodiyotda insonning ta’riflansa, jamiyat inson orqali ta’riflanadi – bu ikki tushuncha bir-biridan ajralmasdir. Inson va jamiyat oʻzaro dialek tik bu tun boʻlak munosabatlarida turgan butunliklardir - inson jamiyatning bir boʻlagi, tarkibiy qism boʻlganligi uchun ham insondir. Oʻz navbatida jamiyat insonlarni xilma-xil munosabatlar bilan birlashtirilganligi sababli jamiyatdir: biz turnalar va boʻrilar toʻdasini jamiyat deb ayta olmaymiz. Jamiyatning muhim tarkibiy qismlaridan biri tildir. Til jamiyat a’zolarini birlash tiruvchi eng muhim omillardan biridir. Tilshunoslik boʻyicha fanlardan sizga ma’lumki, tilning oʻzi murakkab hodisa boʻlib, u: a) ma’lum jamiyat a’zolari uchun tayyor , umumiy va majburiy boʻlgan UMIS tabiatli imkoniyatlar majmuasidan iborat boʻlgan lison , b) bu imkoniyatlarning bevosita voqealanishini tashkil etadigan AH VO tabiatli nutq, d) shu imkoniyatlarning yuzaga chiqish shart -sharoitlari va shakllarini belgilovchi me’yor kabi tomonlarning dialektik birligidir. Kishi oʻz tafakkur tarziga, farqlash qobiliyati va imkoniyatlariga qarab soʻzlaydi -lisoniy imkoniyatlaridan foydalanadi. Bu uning bilim va ma’naviy saviyasiga hayotiy koʻnikma va tajriba, dunyoqarashlariga bog‘liq. Qolaversa, har bir inson xarakteri va didi, ma’naviy olami, tafakkur koʻlami -yu madaniy saviyasi, ichki ruhiy dunyosi va iste’dodi, yashash m uhiti, jamiyatning taraqqiyot darajasi kabi yuzlab omillar ta’sirida turlicha nutqqa ega dir, ya’ni linoniy imkoniyatlardan turli daraja, saviya va maqsadlarda foydalanadilar va soʻzlovchining nutqidan uning madaniy saviyasi, ijtimoiy mavqei ,tafakkur tar zini sezish qiyin emas. Bu omilni alisher navoiy «Muhokamatul lug‘atayn»da alohida ta’kidlab oʻtadi. Xalqi - miz ham «Suratiga emas, siyratiga boq» maqolida insonning tashqi qiyofasiga emas, ichki olamiga e’tibor berishi lozimligini ta’kidlaydi. Yus Hos Hojib «Qutadg‘u bilig»da tilning mohiyatiga bag‘ishlangan boblarida soʻz insonning ichki olamini – saviyasi va ruhiyatini, tafakkur tarzini yuzaga chiqaruvchi eng muhim vosita deb baholaydi. Xuddi shunday ta’rifni til va nutqqa – faqat XVIII va undan keyingi asrlarda Yevropaning buyuk olimlari Frans Bopp, Avgust Shleyxer, Yakob Grimm, German Paul, Vilgelm Gulboldt, Karl Marks, Ferdinand de Sossur kabilar ham takrorlashdi. Inson va til (nutq qobiliyati) qanday bir - biridan ajralmas boʻlsa, til va jamiyat ham shundaydir. Til – ijtimoiy hodisa ekan, hamisha jamiyat bilan birga rivojlanishdadir. Tilning davriy va mintaqaviy boʻlinishi va oʻzgarishi sizga dialektologiya, arxeologiya, til tarixi oʻquv fanlaridan ma’lum.Lekin bir jamiyatning oʻzidagi har qanday holat – hatto bir hudud va davrda jins, yosh, kasb- korga koʻra boʻlinishlar ham tilda oʻzini namoyon qiladi. V. Zveginsevning fikricha, jamiyatning ijtimoiy tafovutiga ko‘ra til hodisalari 3 guruhga boʻlinadi: 1.Tilning ijtimoiy va maxsus ishlatilishi. 2. Maxsus tillarning yaratilishi. 3. Ommaviy (milliy) tilning ijtimoiy va kasbiy faqlanishi A.Samoylovich esa oltoy turklari tilidagi ayol leksikasi va erkak leksikasi parallelizmi haqida shunday qiziqarli ma’lumot keltiradi: Tilda sinonimiyani vujudga keltiruvchi va ijtimoiy hodisalar ta’sirida roʻy beradigan hodisalardan yana biri argo, jargo, iboralar, tabu va evfemizmlardir. Tilimizda koʻkidan, kabutar, malax, soqqa kabi soʻzlar jargonlar boʻlib muayyan ijtimoiy qatlam nutqiga xosdir. Kishilar dunyoqarashi, tushuncha va e’tiqodlariga koʻra soʻz va tushunchalarga yangi ma’no berish hodisasi uchraydi. Masalan: ilon ‒ arg‘amchi; oʻlmoq ‒ vafot etmoq, dunyodan koʻz yummoq, olamdan oʻtmoq, dunyodan rixlat qi lmoq, fano boʻlmoq, foniy dunyodan boqiyga safar qilmoq v.h.; pes boʻlmoq - oqarmoq; tug‘moq ‒ yengil boʻlmoq, xlos boʻlmoq, ko‘zi yorimoq v.h. Bu tarzda qoʻllanishlarning ba’zilari etika, madaniyat bilan bog‘liq boʻlsa, ba’zilari qoʻrquv, irim (goʻyoki ilonning nomini yoki pes kasalini (narsa nomini) atash shu narsani chaqirish bilan bilan teng kabi shomoniy qarash)larga asoslanadi. Tilning ijtimoiy oʻziga xos koʻrinishlari haqida gapirganda, bunday xoslanish avvalo leksikada ‒ semantika, frazelogiya va stilistikada sodir boʻlishini unutmaslik kerak. Bunday xoslanish leksikada shu darajada kuchliki, ayni bir jamiyatning nafaqat erkag-u ayollari, balki yosh-u keksalarning, avom va zodagonlarning soʻzlari, uslublari farqlidir. Jamiyatning tarkibiy qismi, oʻziga xos subutiy belgilardan biri madaniyatdir. Mada-niyat muayyan tarixiy davrda xalq va millatning mehnat, turmush va badiiy sohalarni oʻziga qamrab oluvchi ma’naviy tushunchadir. Til ‒ madaniyat belgisi. Tilsiz madaniyat bo‘lmaydi. Til va madaniyat oʻzaro uyg‘unlikda rivojlanadi. Koʻpgina olimlar jamiyat ning madaniyat darajasi bilan uning tilini baholasa, boshqa bir guruh til orqali ijtimoiy madaniyatni belgilaydi. Har ikkala guruh ham oʻzicha haqdir, zeroki tarixiy, tugab ket gan, lekin tili va yodgorliklari saqlab qolingan jamiyatning madaniyatini, ruhiyatini, olamni tushinish tarzini biz uning til vositasida bemalol tiklay olganimizdek, yuksak madaniyatga ega jamiyat tili haqida ham madaniyati orqali aniq efifmmgk hosil qilamiz. Bu haqda V. Zveginsev shunday yozadi: “Tilshunoslik qoloq madaniyatli xalqlarning tilida jins (umumiy) tushunchasini ifodalovchi so‘zlar yo‘qligi (masalan, umuman daraxt yoki hayvonni bildiruvchi so‘zlar yo‘q lekin ularning tur va zotlarini ifodal avchi keng tarmoqlangan nomlar majmui mavjud) va sozlarni o‘ta xususiy belgilariga ko‘ra tasniflovchi formantlar mavjudligi haqida boy material to‘plagan”. Tilimiz, nutqimiz ‒ madaniyatimiz, ma’naviy olamimiz ko‘zgusi. Shuning uchun tili- miz qanchalik go‘zal, betakror, samimiy bo‘lsa, madaniy saviyamiz ham shunga ko‘ra anglashiladi. Har bir xalqning o‘z madaniy muhiti va tafakkuriga mos ravishda lisoniy imkoniyatlari mavjud. Fan taraqqiyoti, siyosiy va iqtisodiy sharoit ham tilda namoyon bo‘ladi. Kundan- kunga yangi so‘z va tushunchalar paydo bo‘lmoqda, maxsus va sun’iy tillar yaratil - moqda, sohaviy va ilmiy stilistika rivojlanmoqda. Madaniyat ‒ insoniy ong mahsuli ekan, u til bilan dialektik aloqada, birlikdadir. Til rivojlanishining tashqi (ekstralingvistik) omillari deganda tilning jamiyat ‒ birinchi navbatda uning madaniyati bilan bog‘liq ravishda taraqqiyoti tushuniladi. Jamiyat va uning madaniyati rivojlangan bo‘lsa unda so‘z san’atkorlari tomonidan ishlangan, pardoz va jilo berilgan adabi y til ham ustuvor bo‘ladi. Jamiyatda fanlarning taraqqiyoti uning tilida ilmiy atamalarning, murakkab ilmiy tushunchalarni, jarayon va tavsiflarni ifodalovchi so‘zlar va uslubning shakllanishi va rivojlanishiga olib keladi. Tilning qo‘llanish sohasi keskin kengayadi, u uzluksiz rivoj -lanadi, yangi- yangi so‘z va tushunchalar bilan boyiydi. Jamiyatning siyosiy tuzumi, ishlab chiqarishning yetakchi usuli ham tilning taraq qiyotiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Chunonchi, ibtidoiy tabiiy -ovchilik va ko‘chmanchi chorvachilik xo‘jalik usuli yetakchilik qilgan davrda tillarning qorishuvi, o‘zaro yaqinlashuvi kuchli bo‘ladi, keskin shevaviy farqlar sezilmaydi. Aksincha, uzoq shahar mada ni yati, o‘troq dehqonchilik xo‘jalik tarzi mahalliy shevalardagi farqlarni chuqur-lashtiradi. Bu shu darajaga borib yetishi mumkinki bir tilning ikki shevasi vakili bir-birini tushuna olmasligi mumkin. Xitoy tili shevalarida xuddi shu holatni kuzatish mumkin. O‘zbek, ozarbayjon, turk, uyg‘ur kabi turkiy tillarning sershevaligi, sheva-lararo kuchli farqlarning mav judligi ayni shu hodisa bilan bog‘liq. Bozor iqtisodiyoti, sanoat ishlab chiqarish usuli, fan va taraqqiyoti, ta’lim va madaniyat rivoji, matbuotning xilma-xil vositalarning ommalashuvi ma’lum bir xalq- ning turli mintaqa va hududllarini, demak, tillarini ham yaqinlashtiradi; jamiyatda me’yorlashtirilgan, san’atkor va olimlar tomonidan ishlangan shevalardan yuqori turadigan koyne – adabiy tilning keng ommalashivuga sabab bo‘ldi. Shuning uchun sersheva bo‘lganiga qaramay fransuz, nemis, ingiliz tillarida axborot vositalarida so‘zlashuv nutqida ham, jonli muloqot va suhbatlarda ham shevaviy fonetik va leksik farqlar sezilmaydi – ommaning madaniy saviyasi yuksak va hamma adabiy me’yor-larga rioya qilish ko‘nikmasiga ega. Bu davrda adabiy til maktab, matbuot, ta’lim-tarbiya, targ‘ibot-tashviqot, ishlab chiqarish orqali sheva farqlarining yo‘qolishiga, adabiy tilning keng ommalashishi va me’yorlashishiga olib keladi. Jamiyat tilning rivojlanishiga salbiy ta’sir etishi ham mumkin. Bu holat ko‘pincha jamiyatda nomilliy mafkura hukmronligi davrda yuz berdi. Bunday davrlarni xalqimiz IX‒XI, XII‒XV asrlarda, XX asrning 40‒80 - yillarda boshidan o‘tkazdi. Malumki, turkiy xalqlarning islom dinining qabul qilinishida somiy(arab) eroniy xalqlarning ta’sir va tayziqi kuchlidir. Shu sababli IX -X asrlarda hukmron doira orasida arab va fors tili da so‘zlash, ilmiy - badiiy asarlarni ham shu tillarda yozish avj oldi. Turkiy til qo‘pol deb tahqirlandi. Bu davrlarda turkiy til ko‘chmanchi- sahroiylarning so‘zlashuv tili, o‘choqboshi tili bo‘lib qoladi. XI asrda qoraxoniylar davlatining yuksalishi bilan maydonga turkiy til bahodiri ‒ Mahmud Qoshg‘ariy chiqadi. Olim “Devonu lug‘otit turk” asar ida turkiy tilning arab tili bilan poygada chopayotganda arab tilidan o‘zib ketayotgan uloqchi otga qiyoslaydi. XI‒XII asrlarda turkiy adabiy tilning mavqeyi tiklandi. U davrdan bizgacha shoh asarlar yetib keldi. XIII‒XV asrlarda turkiy til tazyiqqa uchraydi va XV asrda yana bir turkiy bahodir ‒ Alisher Navoiy maydonga chiqadi - yu, qalami bilan jahonni zabt etib, XIX asrning o‘rtalarigacha hukmronligini davom ettiradi. XX asrning 40 - yillarida o‘lkamizda rus tilining tazyiqi kuchaydi. Bu ta’si r yildan-yilga oshib , 80- yillarda “zamonaviy va madaniyatli” o‘zbeklar o‘z ona tillarida gapi- rishga uyaladigan bo‘lishdi. Tilimiz yana o‘choqboshi tilga aylanishiga sal qoldi. 1988 - 1989 - yillarda o‘zbek milliy tili haq -huquqlarini tiklash uchun rosmana kurash boshladi. Bu harakat 1989 -yilning 21-oktabrida davlat tilidagi qonunning qabul qilinishi va tilimiz taraqqiyotiga yangi taraqqiyot davri ‒ milliy istiqlol davrining boshlanishi bilan amalga oshdi. Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|