1-mavzu. Kirish. Ona tili va bolalar adabiyoti o’qitishda fanning dolzarb
muammolari fanining maqsad va vazifalari
1. Ona tili va bolalar adabiyoti o’qitishda fanning dolzarb muammolari fanining
predmeti, maqsad va vazifalari
.
2. Kishilarning atrofni o`rab turgan olam haqidagi tasavvuri va u haqidagi
yig`ilgan bilimlar.
3. Turli xalqlarning
xalq og`zaki ijodida
bolalar adabiyoti masalalari
Tayanch so`zlar
: pedagogik xrestomatiya, ertaknavislik, mixxat, mif,
afsona, folklor, romantizm, bolalar kitobxonligi, qo`shiq, Rene
ssans, didaktika,
epos, "Injil", "Bibliya", “Tavrot”, "Ramayana", "Mahobxorat", "Iliada",
"Odisseya".
Tarixning eng qadimgi davrlaridan boshlab, inson nafaqat o`zining tirik
qolishi uchun kurashgan, balki u o`z qabilasi, urug`ining ham uzoq yashab qolish
i
tadbirini ko`rgan. Binobarin, alla, ovutmachoq, ertak va topishmoqlar mazmuni,
avvalo, ongli, kuchli, epchil va chaqqon insonni shakllantirishga qaratilgan.
Kishilarning atrofni o`rab turgan olam haqidagi tasavvuri va u haqidagi yig`ilgan
bilimlari, hayotiy tajriba asosidagi dono hikmatlari hamda xulosalari bolalarga
o`ziga xos tarzdagi pand
- nasihatlar shaklida, ularga tushunarli vositalarda
etkazilgan. Shuning uchun ham turli xalqlarning, hattoki bir
-biridan juda yiroq
masofadagi mamlakatlarning xalq og
`zaki ijodida ham juda ko`p mushtaraklik
mavjud.
Ko`p xalqlarning eng qadimgi adabiy yodgorliklarida, chunonchi, mif va
afsonalarida, ertaklarida - bir-
biriga o`xshash tomonlar ko`zga yaqqol tashlanadi:
bu jihat ko`proq inson va uning Yer yuzidagi ulug`, sharafli vazifasi haqidagi eng
yuqori tasavvurlari hisoblangan qahramonlik, aql-
zakovat, oliyjanoblik, yaxshilik,
go`zallik vasf etilgan madhiyalarda o`z aksini topgan.
Olimlar haqli ravishda, ilmiy tasavvurlarning rivojlanishida, falsafaning,
adabiyotning, musavvirlik san`atining, haykaltaroshlik, me`morchilik, musiqa,
teatr san`atlarining paydo bo`lishida, miflar o`ziga xos manba bo`lib xizmat qilgan,
deb ta`kidlashadi. Eng qadimgi ertaklarda turli xalq marosimlari, an`analari, qabila
urf - odatlari tasv
irlangan. Yoxud ularning ibtidoiy miflar syujeti (voqeligi) bilan
bog`liqligini kuzatish mumkin.
Vaqt o`tishi, kishilik jamiyatining rivojlanishi bilan ertak, mif va afsonalarni
bolalar "o`zlashtirib" olishdi (yoki qachonlardir kattalar o`zlari uchun yar
atgan eng
sara narsalarni kichkintoylarga taqdim qilishganidek), keyinchalik esa jahon
adabiyotining eng yorqin namunalari bilan bir qatorda "Robinzon Kruzo",
"Gulliver", "Gargantyua" kabi asarlarni "o`zlashtirib" olishgan.
XIU - XV asrlarda G`arbiy Yevropa o`rta asrlardagi har qanday erkin fikrni
ta`qib etuvchi aqidalar zulmatidan xalos bo`lgan, madaniyat va san`atning gullab
-
yashnagan markaziga aylandi. Bu jamiyatda burjuaziyaning paydo bo`lishi hamda
shahar madaniyatining rivojlanishi bilan bog`liq bo`
lib, Renessans (Uyg`onish)
davri deb ataladi. Mazkur jarayonning asosi sifatida uning g`oyaviy tayanchi
bo`lib, o`rta asrlarda inson shaxsining mustaqil rivojlanish qobiliyatiga ega
ekanligi, uning his-tuyg`ulari va fikrlari erkin bo`la olishi mumkinligi to`g`risida
mushohada yuritishning o`zi ta`qiqlab qo`yilgan davrdan keyin
-
yangi gumanizm,
ya`ni insonparvarlik (lotinchadan humanus
-
inson) g`oyasi paydo bo`ldi.
"Uyg`onish" deb nomlanishning o`ziyoq insoniyat qadim zamonlardan
buyon yig`ib kelgan barcha yorug` taassurotlarini rad etib, ko`p asr davom etgan
qora tundan keyingi tong – yorug`likka qarab intilishi ma`nosini bildiradi, ya`ni,
antik davr me`rosiga qayta qiziqish uyg`onganligi ifodasidir.
Buyuk nemis faylasufi Immanuil Kantning: "O`
z aql
- idrokingdan
foydalanishga jasurlik top!", - degan xitobi, mavjud ijtimoiy munosabatlardan
xalos bo`lishga, falsafa, ilm-fan, adabiyot va san`atning din homiyligidan
chiqishga shior bo`lib xizmat qildi.
Aynan bolalar adabiyoti, dastlab, didaktik adabiyot namunasi sifatida XVII
- XVIII asrlarda paydo bo`ldi. Lekin asta-
sekin bu adabiyot o`zining betakror
ko`rinishlari orqali nasihatomuz qoliplardan chiqa oldi. Bolalarga mo`ljallangan
asarlar mualliflari, eng avvalo, o`z mamlakatlarining xalq og`zak
i ijodiga murojaat
qilishdi. Masalan, Sharl' Perro birinchi bo`lib kichik kitobxonlarning qo`ligà
fol'klordan oziqlangan va badiiy sayqal berilgan eng yaxshi adabiy ertaklarni
taqdim etdi. Negaki, asar xalq ijodi zaminiga tayangan bo`lsa
-da, adabiy ertak
xususiyatlarini o`zida to`la saqlab qolgan.
XIX asr romantiklarining faoliyati keng kitobxonlar ommasiga xalq og`zaki
ijodi va har bir xalqning milliy-adabiy manbalarini ochib berdi. Jumladan, bu
bolalar adabiyotining rivojlanishiga ham o`z ta`sirini ko`
rsatib, aka-uka Grimmlar,
X.K.Andersen va boshqa ko`pgina ijodkorlarning adabiy hamda xalq ertaklari
to`plamlari paydo bo`lishiga turtki bo`ldi. Natijada kichik kitobxonlar endilikda
ham kitob, ham o`z tengqurlari hayoti aks ettirilgan badiiy tasvirlarni q
o`liga ola
boshladi. Binobarin, bolalar adabiyoti "katta" adabiyotning mustaqil tarmog`iga
aylanib borayotgan edi.
Romantizm insonninng ruhiy rivojlanishdagi o`z
-
o`zini anglash davri
bolalikda kashf etilishini ochib berdi. Romantiklar asarlarida bolalik in
sonning
o`zidagi bebaho ichki olam sifatida, shuningdek, teran mohiyati va ajoyibotlari
bilan kattalarni ham o`ziga rom etuvchi davr tarzida talqin qilinadi. Katta yoshlik
esa xuddi eng samimiy va bolalarcha beg`uborlik tark etilgan davr sifatida
yorit
iladi. Shuni tan olish kerakki, romantizm nafaqat bolalikni kashf etdi, balki
uni eng sof mukammallik namunasi hamda mehr - shafqat timsoli sifatida insonga
me`ros qilib qoldirdi.
Realistik tamoyillarning rivojlanishi, ruhiyatshunoslikning chuqurlashishi
bilan bolalar adabiyotida keng qamrovli, ko`p qirrali bolalik obrazi
mustahkamlandi. Bunda yozuvchilar insoniyat rivojlanishining ibtidolarini, yosh
inson xarakterining tub-tubiga etib, bola ichki dunyosining murakkabliklariga asta-
sekinlik bilan kirib bor
ib, uning mutanosiblikda va ziddiyatlarda, hayotning yorqin
hamda qorong`u ham qayg`uli onlarining kurashlarida shaxs sifatida shakllanishini
ochib berishdi. Eng yaxshi yozuvchilar ijodini aniqlovchi asosiy vosita bu
bolalikka ishonch, ulg`ayib kelayotgan insonga hurmat, unda rivojlanishning bor
imkoniyatlarini, sarchashmalarini hamda asosiy omillarini ko`ra olish
qobiliyatining borligidir.
XX asr o`zining revolyutsiyalari, urushlari, keskin ijtimoiy muammolari, o`tkir
ziddiyatlari, siyosiy qarashlari bilan bolalar adabiyotini ham o`zgartirib yubordi.
Dunyoning dahshatlari kichik kitobxon asari sahifalariga kirib bordi. Ularning
qahramonlari -
ijtimoiy jonzotlar, ular o`z holicha insonga nisbatan qilingan
vahshiylikka qarshi borishadi, o`zlarining
do`stlikka, muhabbatga bo`lgan
huquqlarini talab qilishadi hamda kattalarni ularni tushunishlariga chaqirishadi.
Zamon muammolari nafaqat realistik asarlarga, balki ertaklarga ham kirib bordi.
Ular janriy xususiyatlaridan ozgina chekingan bo`lsalar
-da, hamon yaxshilik-
yovuzlik ustidan g`alaba qozonishiga umid bog`ashadi va shu yo`lda tinimsiz
ma`naviy kurashlar olib borishadi.
Ilmiy-
texnika revolyutsiyasi asri butun yer yuzidagi inson jamiyatiga
yashash uchun katta hayotiy zarurat
– Yerda hayotni saqlab qolish kabi muammoni
tug`dirdi. Shuning uchun zamonaviy bolalar adabiyotida ekologik muammolar,
atrofimizni o`rab turgan olam, hayvonot va o`simliklar dunyosi haqidagi kitoblar
salmoqli o`rin egallaydi. Barcha mamlakatlarning naturalist (tabiat haqida
yozadigan) yozuvchilari bolalarda tabiatga hamda barcha jonzotlarga nisbatan
ehtiyotkorona munosabat va ularga nisbatan muhabbat ruhini tarbiyalash vazifasini
o`z oldilariga maqsad qilib qo`yishgan.
Bolalar adabiyoti bugungi kunda o`zining janriy va tematik
xususiyatlari
jihatidan turli-
tuman, o`ziga xos tarzda shakllanib ulgurdi. Unga dunyoning eng
taniqli yozuvchilari o`z iste`dodlarini va faoliyatlarini bag`ishlashgan. Chunki ular
insoniyat kelajagi o`sib borayotgan avlod qo`lida ekanligini yaxshi anglashadi...
Eng asosiysi, yosh inson adabiyot yordamida, fransuz shoiri Polya Elyuara ta`biri
bilan aytganda, o`zining dunyoqarashida "bir kishi ufqidan barcha kishilar ufqiga"
ko`tariladi. Binobarin, hozirgi zamon chet el bolalar adabiyoti quyidagi omillar
ta`sirida maydonga keldi, deyish mumkin:
1. Folklor asarlari hamda klassik yozuvchilarning avval kattalarga
mo`ljallangan, ammo vaqt o`tishi bilan bolalar kitobxonligi doirasiga kirib, kichik
kitobxonga so`zlab berish uchun hikoya tarzida qayta ishlangan asarlari (qadimgi
yunon afsonalari, D. Defo, D. Svift, M. Servantesning romanlari).
2. Bolalar kitobxonligi doirasiga qisqartmalarsiz va
qayta ishlanmasdan kirgan
fol'klor hamda mumtoz asarlar (fol'klordagi erkalamalar, topishmoqlar, allalar,
shuningdek, V. Skott, Ch. Dikkens va boshqalarning asarlari).
3. Bevosita bolalarga mo`ljallangan asarlar.
Biz ba`zida adabiy ijodga tirik
asos bo`lgan narsa haqida mushohada qilib
ham o`tirmaymiz. Bu esa "so`z" edi. Ibtidoiy zamonda aytilgan "hikmatli so`z"
odamlar uchun "samo"dan kelgan belgi, "ilohiy ishora" sifatida namoyon bo`lgan,
qaysiki, bu hikmatlarni xotirada saqlash, uni avloddan
avlodga etkazish mas`uliyati
paydo bo`lgan. Bu urinishlar dastlab, aytish mumkinki, sinkretik shaklda inson
bilan u ilohiylashtirgan tabiat kuchlari orasidagi bog`liqlikni aks ettiruvchi
marosim qo`shiq va raqslarida ifoda etilgan. Asta-sekin insonning mehnat faoliyati
davomida, uni tabiat ne`matlaridan foydalanishni o`zlashtirishi davomida hamda
hali o`zi ham atrof
-muhitda sodir bo`layotgan voqea-hodisalarni to`g`ri anglab
yetmagan, qanaqadir kuchlarni o`zicha his etib, uni inson qiyofasid tasavvur qi
lib,
ilohiylashtirib, g`ayritabiiy kuchlarga ega bo`lsa-
da, ammo o`zining intilishlari,
xatti-haraktlari bilan oddiy insonlarga juda o`xshab ketadigan, xudolar haqidagi
miflarni yaratganlar. Bu miflar avval toshlarga o`yilgan rasmlarda, idishlarda,
matohla
rda aks ettirilgan bo`lsa, yozuv paydo bo`lishi bilan
- mixxat shaklida
sopolda (tablichkalarda), ierogliflar shaklida papiruslarda, terida, matohlarda
birinchi alifbolarning harflari bilan yozilgan. Bunga o`xshash ma`lumotlarni o`zida
aks ettiruvchi arxe
ologik qazilmalardan bizga nafaqat qadimgi tariximiz haqidagi
dalillar, balki badiiy adabiyotning eng yuqori xususiyatlariga ega bo`lgan asarlar
orqali ham ayon bo`ladi. Aytish mumkinki, aynan shu manbalar jahon
adabiyotining shakllanish jarayoniga o`z hi
ssasini qo`shgan.
Qadimgi tarixning buyuk sivilizatsiyalaridan (eramizdan avvalgi 4
-3
asrlarda) shumer, assiri, Misr, qadimgi yahudiy va forslardan bizgacha yetib
kelgan buyuk asarlar hozirda insoniyat madaniyatining nodir durdonalariga
aylangan. qadimgi rus tarixining buyuk tadqiqodchisi, akademik N.I.Konrad
ta`kidlaganidek, adabiyotning paydo bo`lishi insonyat olamidagi o`ziga xos hodisa
sifatida va rivojlanishida Gilgamish haqidagi epos, Injildagi tafsilotlar, qadimgi
yahudiylar poeziyasi, "Mahabxorat
" yoki "Iliada" matnlari katta "chashma" bo`lib
xizmat qilgan. "Qadimgi Eski dunyo,
-
deb yozadi olim,
- yangi adabiyot uchun
birinchi manba bo`lib xizmat qilgan". Shunday qadimgi asarlardan ko`pchiligi,
aniqrog`i, ularning epizodlari bolalarga ham so`zl
ab berilgan. Aytaylik, qadimgi
afsonalarning bolalar kitobxonligida L. Tolstoy tomonidan qayta so`zlangan
matnlari, chunonchi, assiriya ("Assiriyalik podsho Asarxadon"), hind ("Ikki
og`a"), yunon ("Yetti yunon donishmandi"), rim afsonalari ("Qanday qilib g`ozlar
Rimni saqlab qolishdi") keng tarqalgan. Hozirgi zamon bolalar kitobxonligida R.
Rubenshteyn, A. Makarova, A. Sizova, S. Shipovskiy va boshqa mualliflarlarning
ham shunday hikoyalari mustahkam o`rin olgan. Qadimgi hikoyalar syujetlari
yozuvchilarni
bolalar uchun mumtoz asarlar yozishga qayta
- qayta ilhomlantirgan.
Birinchi sivilizatsiya hisoblanuvchi yozma yodgorliklarning bizgacha yetib kelgan
eng qadimgi manbaalari shumer dostonlaridir. Ular, shubhasizki, eramizdan
avvalgi
Ш
asrning birinchi yarmidà paydo bo`lgan. Arxeologlar tomonidan
topilgan sopolda mixxat bilan yozilgan taxtakachlardan (tablichkalardan) insoniyat
Gilgamish eposi orqali nafaqat Sharqning, balki butun dunyoning qahramonona
epik she`riyati namunasi bilan ta
nishdi. Ta`kidlash joizki, bu asar Gomer
"Iliada"sidan ming yil avval erishilgan badiiy - falsafiy fikrlar cho`qqisidir.
Xudo qonidan va tuproqdan yaratilgan odamzot, ularga ilohiy kuchlar tomonidan
yog`dirilayotgan kulfatlar, insonning bu kuchlar qarsh
isidagi ilojsizlikdan bir
umrlik qo`rquvi, "ilohiy tanglik davri" haqidagi hikoyalar juda nozik va mohirona
tasvirlangan. Voqea- hodisalar ritmik o`sishda, boblarning boshlanishi va oxiri
refren bilan birlashtirilgan. Asarning bosh qahramoni tengsiz g`ayri
tibiiy kuchga
ega bo`lgan Gilgamish, og`ir kulfatlarga mahkum etilgan xalqini, o`zining do`sti
Enkidu tomonidan ruhlantirilib, yovuzlik qarshi kurashga otlanadi. Do`sti
Gilgamishning o`limi uchun yig`lab, sahroga bosh olib ketishi lirik ifodalanadi.
Ierogl
iflar bilan yozilgan qadimgi Misrnig yozma yodgorliklari eng katta
miqdorni tashkil etadi. Bugungi kunda qadimgi Misr yodgoliklarining deyarli
barchasi papiruslarda, sag`analar hamda ibodatxonalarning devorlarida, maqbara
toshlarida yozib qoldirilgan yozuv
lar o`qilgan. Bular ichida miflar hamda duolar,
harbiy yurishlar tasvirlari, povestlar hamda sevgi lirikasi, sehrgarlar haqidagi
hikoyalar to`plamlari mavjud. "Injil" –
g`arb sivilizatsiyasining "kaliti". U ikki
qismdan tashkil topgan: eramizdan avvalgi as
rlarda yaratilgan qadimgi yoki
Tavrotdan hamda xristianlikning birinchi asrlarida yaratilgan Yangi Injildan. Injil
qo`lyozmalarining asl nusxalari bizgacha yetib kelmagan, uning eng qadimgi
ro`yxatlari O`lik dengiz g`orlaridan 1947 yillarda topilgan. Ma`l
umki, Eski Tavrot
avval qadimgi yahudiy tilida yozilib, keyin yunon tiliga tarjima qilingan. Bu
tarjima ustida 70 Iyerusalimlik "kitobchilar" ishlashgan, uni yana "Septuaginta"-
"Yetmish kishining tarjimasi" deb ham atashadi. Oxirgisidan vizantiyalik
missioner-monaxlar Kirill va Mifodiylar-
Rus cho`qintirilishidan deyarli yuz yil
oldin, Tavrotni cherkovslovyan tiliga o`girishgan.
Yangi Tavrot, ya`ni Injil yunon tilida yozilgan edi. "Bibliya" so`zining
ma`nosi esa - yunonchada "Kitoblar" degan ma`noni anglatadi. Ular janrlari bir
necha turdan iborat bo`lgan asarlarni o`z ichiga oladi: bular ham payg`ambarlar
haqidagi oliy bilimlar, sevgining tantanali ovozi "qo`shiqlar qo`shig`ida", ham
urushlar bayoni, ham madhiyalardir. Xudo Madhiyasi “Injilda” inson madhiyasi
bilan -
buyuk Ilohiy mavjudot sifatida hamda Yer yuzidagi barcha ishlari uchun
mas`ul javobgar sifatida uyg`unlashib ketgan. O`tgan asrlarda ruhoniy
P.Vozdvijenskiyning "Injil bolalar uchun hikoyalarda" deb nomlangan kitobi juda
mashhur edi. Muallifnin
g o`zi bunga shunday ta`rif beradi: "Men Yangi va Eski
Tavrotning barcha voqealarini juda oddiy bolalar tilida so`zlashga harakat qildim,
bu kitobni o`zlari o`qishadimi, yoki unga onasi, katta opasi yoki o`qimishli enaga
o`qib beradimi, uni farqi yo`q, eng asosiysi, bolalar eng kichik yoshlaridan
o`zlarining toza va beg`ubor qalblari bilan o`zlari so`zlangan hikoyalarning
mazmunini tushunib, anglab olishsin".
Eramizdan avvalgi birinchi yuz yillik boshlarida, og`zaki manbalar an`ana
bo`lib, qadimgi hind ep
osidek ajoyib san`at asarlari "Mahabxorat" va "Ramayana"
yaratilgan deb hisoblashadi olimlarimiz. Yevropada bu haqda ikki yuz yildan sal
avvalroq: 1785 Ost -
hind savdo kompaniyasining xizmatchisi, hind poeziyasi va
falsafasining bilimdoni Charlz Uilks, "Ma
habxorat"ning ayrim parchalarini
sanskritdan ingliz tiliga tarjima qildi. Deyarli shu tarjima bilan birga rus tilidagi
tarjimasi ham chop etildi. Antik adabiyotning ilk davri "Iliada" va "Odisseya"
dostonlari bilan boshlanadi. Bu asarning dunyo adabiyotining va keyingi
san`atlarning rivojiga ta`siri beqiyos. Ularning muallifi VIII asrda yashab o`tgan
ko`zi ojiz qo`shiqchi Gomer hisoblanadi. Yunon eposi syujeti asosiga Troya urushi
qo`yilgan. Qadimgilar nazdida bu buyuk voqea edi. "Iliada" urushning faqatg
ina
bir epizodi
- buyuk qahramon Axillesni Mikeniya podshosi Agomemnon
tomonidan haqoratlanishi va Axillesning qahr ustida Troya ustiga bostirib kelishi,
uni egallashi va qamali to`g`risida hikoya qilinadi. "Odisseya" Troyaning boshqa
qahramoni -Itaki podshosi Odisseyaning qaytishi va yo`lda shu bilan bog`liq
bo`lgan sarguzashtlari haqida hikoya qilinadi. Rossiyada 1829 yili "Iliada"ning
N.I.Gnedich tomonidan va "Odisseya"ning V.Jukovskiy tomonidan yaratilgan
tarjimalari chop etilgan.
Xalq og`zaki ijodining ajoyib yodgorliklari orasida "Shaxrizoda ertaklari"
eng oliy yodgorliklaridandir... Bu so`z ma`nosi? qadim o`tmishda to`qilgan; uning
ranginkamon rishtalari butun er yuzini, go`zal so`z gilamlari bilan burkab
chiqqan", -deb ta`riflagan M. Gor'kiy "Ming bir kecha ertaklari"ni. Bu ertaklarni
o`qimagan yoki u haqda eshitmagan kishi bo`lmasa kerak. Bu go`zal ertaklar
olamida o`zini yengil sezadi inson. Bu ertaklarning mashhurligi bir necha asrlardan
buyon o`zgarmas. Bu ertaklarni nafaqat bolalar, balki kattal
ar ham qo`ldan
qo`yishmaydi. G`arb kitobxoni bu ertaklar bilan XVIII asrda fransuz A. Gallan
tomonidan t'arjima qilingach tanishdi.
Dostları ilə paylaş: |