Insonni soʻz ayladi judo hayvondin,
Bilkim,
guhari sharifroq yoʻq ondin.
deb soʻzni shuncha ulugʻlaydilar.
OʻTILda «til»tushunchasiga quyidagi izoh keltiriladi:»Fikr ifodalash va oʻzaro
aloqa quroli boʻlib xizmat qiladigan tovushlar, soʻzlar va grammatik vositalar
sistemasi.» Bu ta’rifda tilnin
g komunakativ vazifasiga urgʻu beriladi.Boshqa
manbalarda esa tilning abstratik, umumlashgan gnoseologik munosabati ham
e’tiborga olinadi.»YAzik nerazrivno lsvyazan s mishleniem sotsial’nim sredstvom
xraneniya i peredachi informatsiib odnim iz sredstv u
pravleniya chelovecheskim
povedeniem(SES)
Umuman olganda, til va tafukkur muammosi juda keng
qamrovli masala hisoblanadi, bu boradi yaratilgan koʻplab tadqiqotlar yorqin
dalildir.
Tilsiz tafakkur boʻlmaydi. Biz istagan predmet, voqea yo hodisa haqida t
il
vositasisiz, hech boʻlmaganda undovlarsiz oʻz
fikrimizni , tushunchalarimizni
ifodalay olmaymiz. Obyektiv voqelik inson ongida aks etar ekan, u soʻzlar orqali
belgilanadi, soʻzlarda shakllantiriladi va til
-
ong xazinasining boʻlim va
boʻlimchalarida ist
agan vaqtda osonlikcha topish va foydalanish uchun eng qulay
tarzda joylashtiriladi, muhrlanadi. Misol uchun yogʻayotgan qorga qarab:Qor
yogʻyapti yoki Qor singari birikmalar tasavvurimizdan oʻtadi. Demak, til birliklari
nafaqat « Qor yogʻyapti.» kabi fikrni yetkazish, uzatish uchun, balki uni tafakkurda
aks ettirish, qabul qilish shakllantirish va xotirada saqlashga xizmat qilmoqda.
Bizning tafakkurimiz shu darajada til bilan birikib, bir
-biriga singib, omuxtalashib
ketganki, ularni ajratishga, ya’ni fi
krlash , soʻzlash jarayonlarin, shuningdek ichki
nutq
imkoniyatlarini farqlashga, ularni tildan ajratishga hojat sezilmaydi .
Insonning goʻdaklik umrining oxirgi kunigacha oladigan ta’limi soʻz va til
vositasida amalgam oshadi. Shuning uchun olimlar tilning ma’rifiy va ta’limiy –
inson tafakkuri mahsulining avloddan-
avlodga yetkazish vazifasini alohida
ajratadilar. Haqiqatdan ham, biz ta’limni tilsiz tasavvur eta olmaymiz. Demak, til
bilish jarayoning muhim sharti.
Diqqatga sazovor yana bir jihat borki, tafakkursiz til ham mavjud emas. Agar
biz oʻylamay ogʻzimizga kelgan soʻzlarni tizaversak (masalan: gʻadur , gadur,
bubak, baban v.h), bu biz uchun ham, hech qanday ma’no kasb etmaydi, ya’ni
muayyan tushunchani , tasavvurni hosil qila olmaydi. Hatto, valdirash,
alahsirashday tuyiladi, xolos. Demak, bu til ham nutq ham emas! Shuning uchun
Alisher Navoiy bundan qaryib olti yuz yil muqaddam «Muhokamatul lugʻatayn»
asarida: «alfoz iborotdin murod ma’nidur»,
-deb tildan ma’no tafakkur ekanligini
qisqa va purma’no darj etgan edilar. Til va tafakkur ajralmas ekanligini oddiygina
bir misolda koʻrsatish mumkin. Biror tanishingizni
ismi esingizdan chiqsa , uni
atashga qiynalasiz , har xil belgilarni sanaysiz (Zilola
-
oppoq, kulcha yuzli, koʻk
koftali, tilla si
rgʻasi bor v.h), baribir ismini eslamaguncha aniq ifodalay olmaysiz.
Yoki aksincha ma’nosini bilmaydigan soʻzni bemalol oʻqiysiz, lekin ma’nosini
tushunmaysiz. Xuddi shunday bilmagan tilda (xorijiy , notanish tilda) xatni oʻqish
(yoki nutqni eshitish ham).Siz oʻqiy olasiz ,lekin mutlaqo hech narsani
tushunmaysiz. Bu til siz uchun na tafakkurga ta’sir etishi, na axborot uzatish, fikr
bildirish, ilgʻash funksiyasini bajara oladi. Demak, bu notanish til siz uchun til
ham, tafakkur ham boʻla olmaydi. Mana shuning uchun , oʻzga bir tilni egallash
boshqa xalqning tafakkur tarzini oʻzlashtirish demakdir.
Til va tafakkurning ajralmasligi , lekin bir narsa emasligi, har bir xalqning
tafakkur tarzining oʻziga xosligi va bu uning tilida oʻzining yorqin aksini
topishini
Mir Alisher mazkur asarida turkiy va forsiy tillarning
leksikasi va grammatik
tizimini taqqoslash orqali isbotlab bergan edi. Turkiy til leksik va grammatik
boyliklarining zamiri sifatida Mir Alisher «turk sortdan tezfahmroq va baland
idrokro
q va xilqati sofroq va pokroq «lik asosini koʻradi, buni turkiy tilda mavjud
boʻlib forsiy tilda oʻzining muqobillariga ega boʻlmagan yuzlab soʻzlar va qator
grammatik shakllarning ma’no va vazifalarini qiyoslash bilan isbotlaydi. Bunndan
biz til va tafakkur ajralmas boʻlsa
-
da, bir narsa emasligiga qanoat hosil qilamiz.
Xullas, til va tafakkur munosabati oʻzaro dialektik munosabatda boʻlib,
birgalikda rivojlanish qonuniyatlariga amal qiladi. Demak, dialektik
aloqadorlikdagi bu ikki hodisa ajralmas, bir-
birini taqozo etuvchi murakkab
butunlikdir, shuning uchun ularni oʻrganuvchi
fan sohalari ham zich aloqador,
lekin bir emas. Tafakkur tarzini mantiq fani, tilni esa tilshunoslik
(lingvistika)oʻrganadi. Siz bu fanlarning har birini alohida
-
alohida oʻrganasiz.
Dostları ilə paylaş: