O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi kimyo yo’nalishida kurs ishlarini bajarish

Tuproqdan xosil bilan chiqib ketadigan ta’sir etuvchi moddalar. (kg/ga) 
1-jadval 
Ta’sir etuvchi 
moddalar 
Xosildorlik 
Qishki bug’doy
30 s/ga 
Shakar lavlagi 270 
s/ga 
Jo’xori ko’k 
poyasi 
600ts/ga 
N
2
112 
166 
150 
P
2
O
5
39 
42 
70 
K
2
O 
77 
157 
200 
 

---

18
Xosildorlikni tuproqga fosfor, azot va kaliy solish xisobiga, oshirilishi. 
2-jadval 
Maxsulot turi 
1t solingan o’g’it xisobiga (N
2
, P
2
O
5
, K
2
O) xosildorlikni 
o’sishi, t 
N
2
P
2
O
5
K
2
O 
Paxta 
10-14 
5-6 
2 
Shakar lavlagi 
120-160 
50-55 
40-50 
Bug’doy 
12-15 
7-8 
3-4 
Xosilni, o’g’it qo’llash xisobiga o’zgarishi (ts/ga). 
3-jadval 
O’g’itsiz 
O’g’it bilan 
Paxta 
8-9 
27-30 
Bug’doy 
7-8 
20-40 
Shakarqamish 
100-120 
200-500 
Mineral o’g’itlardan foydalanilganda paxta va boshqa texnika ekinlarining xosili 
tobora ortmoqda. Masalan, 1930 yilda O’rta Osiyo respublikalarida xar gektar yerdan 
7-8 s paxta olingan bo’lsa, xozirga paytga kelib, gektaridan o’rta xisobda 29,2 s xosil 
olinmoqda. Tuproqga solingan xar 1 kg fosfor qo’shimcha 6-7 kg paxta, 50-60 kg 
kartoshka, xar 1 kg azot esa qo’shimcha ravishda 15-20 kg paxta va 150 kg kartoshka 
olish imkonini bermoqda. Mineral o’g’itlar ekinning xosildorligiini oshirishi bilan 
birgalikda maxsulotlar sifatini xam yaxshilaydi: dondagi oqsil va kartoshkadagi 
kraxmal 
miqdorlarini ko’paytiradi, paxta tolasining pishiqligini oshiradi. 
Xosildorlikni oshirishdagi omillarni baxolashda: AQSh da 50% gacha. Frantsiyada 
50-70% gacha qo’shimcha xosil olish o’g’itlar xissasiga to’g’ri keladi. O’tkazilgan 
tadqiqotlar natijalariga ko’ra, xosildorlikning oshirishdagi o’g’itlarning ulushi MDX, 
mamlakatlarining 
qoratuproqli 
mintaqalarida 
40-50% 
ga, 
noqoratuproqli 
mintaqalarida 60-75% ga O’rta Osiyoda, xususan, O’zbekiston Respublikasi 
xududidagi unumdor tuproqlarda 50-60% ga to’g’ri keladi. O’simliklar yaxshi 

---

19
o’sishi, mo’l hosil berishi va uzoq yil yashashi uchun tuproqqa o’g’it solish kerak. 
O’g’it tarkibida turli mineral tuzlar, mikroelementlar va boshqalar bo’ladi. 
O’simliklar tuproqdan o’zi uchun kerakli tuzlarni oladi. Agar kerakli mineral tuzlar 
yetishmasa, ularda ichki va tashqi o’zgarishlar sodir bo’lishi yoki qurib qolishi 
mumkin. O’simliklaming mineral tuzlarga bo’lgan ehtiyojini aniqlashga doir 
ko’pgina ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan. Natijada ularda qaysi tuz yetishmasa, 
qanday o’zgarishlar sodir bo’lishi aniqlangan. O’g’itlar, asosan, ikki guruhga 
bo’linadi. Birinchisi, hammamizga ma’lum bo’lgan organik o’g’itlar, ya’ni go’ng. 
Ular tuproqda chirib, uning holatini yaxshilaydi va hosildorligini oshiradi, o’simliklar 
uchun zarur bo’lgan moddalarni hosil qiladi. Ikkinchisi mineral o’gitlar. Bu o’g’itlar 
kimyo zavodlarida maxsus tayyorlanadi. O’zbekistonda Navoiyda, Chirchiqda va 
boshqa joylarda mineral o’g’itlar ishlab chiqaradigan zavodlar bor. Mineral o’g’itlar 
har xil bo’ladi. Ular azotli (selitra), fosforli va kaliyli o’g’itlardir. 
O`g`it bu- Tarkibida ozuqa elementlari tutgan tuproqqa qo`shiladigan organic va 
norganik (menaral) moddalar o`g`itlar deb ataladi. Ozuqa elementi bu - Tuproq 
tarkinida mavjud bo`lib, o`simliklarni o`sishini ta’minlovchi elementlar (ozuqa 
elementlari) deyiladi. Mineral o’g’itlar. - Ular o’simliklarga har xil ta’sir qiladi. 
Masalan, azotli o’g’itlar o’simliklarning o’sishini tezlashtirsa, fosforli va kaliyli 
o’g’itlar mo’l hosil to’planishiga va uning tez pishib yetilishiga yordam beradi. Qisqa 
qilib aytganda o’g’itlar mo’l hosil garovidir. Lekin o’g’it solishda uning me’yoriga 
qat’iy rioya qilish zarur.