O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi kimyo yo’nalishida kurs ishlarini bajarish

 
 
 

---

16
I Asosiy qisim 
1.1 Tuproqqa mineral o’g’itlar solishning zaruriyati 
Kimyolashtirish, kompleks mexanizatsiyalash, elektrlashtirish va tuproqning 
unumdorligini 
oshirish 
borasidagi 
boshqa 
tadbirlar 
qishloq 
xo’jaligini 
yuksaltirishdagi asosiy yo’nalishlardan hisoblanadi. 
Qishloq xo’jaligini izchil va xar tomonlama intensivlashda kimyolashtirish 
aloxida axamiyat kasb etadi. Kimyolashtirish o’g’itlar, o’simliklarni muxofaza 
qilishning kimyoviy vositalari, gerbitsidlar, defoliantlar va desikantlardan 
foydalanishdan iborat. O’simlik o’sish davrida ba’zi elementlarni xavodan barg 
orqali, ba’zilarini tuproqdan oladi. O’simliklar tarkibiga 70 dan ortik kimyoviy 
elementlar kiradi. Ulardan 16 tasi: orgonogenlar deb ataladigan - uglerod, kislorod, 
vodorod, azot; zolli elementlar deb ataladigan - fosfor, kaliy, kaltsiy, magniy va 
oltingugurt; mikroelementlar deb ataladigan - bor, molibden, mis, rux, kobalt, 
marganets va temir o’simliklarning xayot faoliyati davomida muxim axamiyatga 
egadir. Bir element o’rnini boshqasi bosa olmaydi, chunki ularning xar bir 
o’simliklarda o’ziga xos funktsiyalarni bajaradi. O’simliklar va tuproq tarkibiga 
boshqa elementlar xam, masalan: kremniy, natriy, xlor va boshqalar kirishi mumkin. 
Ammo bu yoki boshqa elementlarning bo’lishi o’simliklar xayoti uchun muxim 
axamiya kasb etmaydi. Yashil o’simliklarga atmosferadan keluvchi asosiy elementlar 
uglerod, kislorod va vodorod xisoblanadi. Bu elementlarning ulushi o’simlikning 
quruq. massasiga nisbatan 93,5% ni tashkil etadi, shu jumladan uglerodga - 45%, 
kislorodga - 42% va vodorodga - 6,5% to’g’ri keladi. 
O’simlikning me’yorida o’sishi va rivojlanishi uchun uni yetarli miqdordagi 
ozuqa moddalari bilan ta’minlanishi kerak. O’simliklar uchun azot, fosfor, kaliy, 
kaltsiy, magniy, oltingugurt va temir asosiy ozuqa moddalari xisoblanadi. 
O’simliklardagi bu elementlar miqdori yuzdan bir ulush foizdan bir necha foizgacha 
bo’ladi va makroelementlar deyiladi. O’simliklarga bulardan tashqari, bor, molibden, 
mis, marganets, rux va boshqa shular kabi bir qator o’simlik va tuproqda mingdan bir 
ulush foizda bo’ladigan moddalar zarurdir. Ularni mikroelementlar deyiladi. 
O’simliklarning xayotiy faoliyatida uglerod, kislorod va vodoroddan keyin azot 

---

17
fosfor va kaliy xam muxim axamiyatga egadir. Bunday elementlar tutgan 
o’simliklarning ozuqa maxsulotlari qishloq xujaligida asosiy mineral o’g’itlar nomi 
bilan yuritiladi. Fosfor, azot va kaliy o’simlik uchun eng zarur ozuqa moddalardir. 
O’simlik bu elementlarni tuproqdan oladi, tuproqda bu moddalar miqdori yildan-
yilga kamayib, tuproqning unumdorligi pasayib boradi, bu ekinning xosildorligiga 
salbiy ta’sir etadi. Tuproqning unumdorligini oshirish uchun yerni yetarli darajada 
o’g’itlanishi kerak. Go’ng - organik o’g’itlardan eng foydaligi xisoblanadi. Go’ng 
tarkibida uning xar tonnasida 5 kg azot, 2,5 kg fosfat angidrid va 6 kg kaliy oksid 
bo’ladi. Tuproqni ozuqa moddalari bilan yetarlicha ta’minlashi uchun gektariga 20 t 
dan 40 t gacha go’ng solinishi lozim. Organik o’g’itlar qishloq xo’jaligining kun 
sayin o’sib borayotgan talabini qondira olmaydi, chunki go’ng va boshqa organik 
o’g’itlar tarkibidagi ozuqa moddalari mineral o’g’itlardagiga nisbatan bir necha 
barobar kamdir. Masalan, 1 t go’ng tarkibida 5 kg azot bo’lsa, 1 t ammiakli selitrada 
350 kg azot bo’ladi. Lekin, mineral o’g’itlarni bilgan xolda, me’yorida ishlatilishi 
kerak. Tuproqni o’g’itlashtirishning o’zigina xosildorlikni oshirishning yagona sharti 
bo’lib xisoblanmaydi. Buning uchun tuproqning sifatini yaxshilanishi, ekinni 
belgilangan vaqtda sug’orilishi, turli kasallik va zararkunandalarga qarshi kurashish 
lozimdir.