O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi kurbanova s. Yu

Viruslar morfologiyasi va ulturastruktura tuzilishi. 
Mikroblar olamiga hujayra tuzilishiga ega bo‘lgan prokariot va eukariotlardan 
tashqari hujayra tuzilish formasiga ega bo‘lmagan patogen agentlar ham kiritilgan. 
Bularga kiradi: 
1. Prionlar 
2. Virioidlar 
3. Viruslar 
Prionlar 
(ing.so‘z proeinaceous infectious partict – oqsilsimon yuqumli 
bo‘lakcha). Hujayrada normal prion oqsil strukturasi bo‘lib (PrP
c
–celluar prion 
protein) tarkibida nuklein kislota tutmaydi. Normal prion oqsili nukleazalarga 
rezistent bo‘ladi, lekin proteaza fermentlar ta’sirida inaktivatsiyaga uchraydi. Ularni 
issiq qonli organizimlardagi (odamda) 20chi xromosoma tarkibidagi prion genomi 
tomonidan kodlashtirilib, boshqarilib turadi. Uzoq davom etuvchi mutatsiya ta’sirida 
PrR 
c
gen va Pr R
Sc
ishtirokida transformatsiyalanib (PrR 
c
) normal prion oqsilidan 
proteaza fermentlarga chidamli PrR 
Sc
(screpie prion protein) patogen agentga 
aylanadi. Prion oqsillari boshlang‘ich yuqumli agent sifatida (skrepi) tovuqlardan 
(Kroytsfeldt-YAkob kasalligi), katta shoxli qoramollardan (spongik ko‘rinishdagi 
ensefalopatiya - sigir qutirishi kasalligi) ajratib olingan. 
Viruslar esa hozirgi kundagi klassifikatsiyasiga asosan vira (Vira) podisholigiga 
kiritilgan. Viruslar o‘ta mayda organizimlar bo‘lib, ularda hujayra tuzilishi va oqsil 
sintez qiluvchi sistemasi shakillanmagan. Tarkibida bitta tipdagi nuklein kislotasi 
tutadi (RNK yoki DNK). Qa’tiy obligat hujayra ichida ko‘payuvchi parazitlar 

---

51 
hisoblanib, parazitligini genetik darajada amalga oshiradi. SHuning uchun viruslarni 
genetik parazitlar ham deb atashadi. 
Viruslar avtonom genetik strukturalar bo‘lib, faqat viruslarga xos bo‘lgan bir-
biridan ajralgan (disyunktiv) usul bilan ko‘payadi, ya’ni virusni nuklein kislotasi 
hujayrada alohida sintez bo‘lsa, uning oqsillari boshqa joyda sintez bo‘ladi, keyin 
ular har bir virus tiplariga xos bo‘lgan joyda (yadroda, yadro membranasida, 
sitoplazma strukturalarida yoki sitoplazmatik membranada) yig‘iladi. Ularning 
yig‘ilishida nuklein kislota oqsilni tanishi, oqsil-oqsilni tanishi prinsiplari yotadi. 
Viruslarning hujayradan tashqarisidagi formasini v i r i o n deb, hujayra ichidagi 
formasini esa v i r u s deb yuritiladi. 
Viruslarning morfologik va ultra strukturasini elektron mikroskop yordamida 
o‘rganiladi. Virionlar o‘lchami jihatdan mayda (22-30 nm poliomielit), o‘rta (80-120 
nm gripp), katta o‘lchamda (200-350 nm chin chechak)