O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi “MA‘mun-universiteti” ntm tasdiqlayman «Ma‘mun-universiteti» ntm

3-mavzu.G`arbiy Yevropada ishlab chiqaruv kuchlarning rivojlanishi.
REJA:
1. Feodalizmning yemirilishi.
2. Dastlabki kapital jamg`arilishi.
3. Manufaktura.
4.To`qimachilik, metallurgiya, kon ishi.
5. Burjuaziyaning rivojlanishi.
Feodalizmning yemirilishi va kapitalizm kurtaklarining paydo bo`lishi. XVI va XVII asrlar feodalizm formatsiyasidan kapitalistik formatsiyaga o`tish davridir. Feodal ishlab chiqa-rish usuli hali hukmron bo`lib turgan zdi. Ammo bu usul buzi-lib-chirib, o`zining eng muhim xususiyatlarini (masalan, biqiq natural xo`jalik, shaxsiy krepostnoy huhuq, sanoat ishlab chi-qarishida tsexlar monopoliyasi) yo`qotadi va o`z o`rnini yansh iqtisodiy formalarga (qishloqda arenda munosabatlari, tsex-dan tashqari sanoatiing rivojlanishi va uning olib ootarlarga bo`ysundirilishi, tsexlarning o`z ichidagi differentsiatsiya) bo`-shatib beradi. Bu formalar esa yangi, kapitalistik ishlab chk-qarish usulining kurtaklaridan dalolat beradi. Ishlab chiqa-rish usulidagi o`zgarishlarni XIII—XV asrlardayoq o`rta asr jamiyagidagi ishlab chiqaruvchi kuchlariing umumiy o`sishi taqo-zo qilgan edi. YUqorida, Yevro`padagi turli mamlakatlarniig konkret tarixi bayon qilinganda hamda o`sha asrlarda o`rta asr shaharining rivojlanishi haqidagi umumiy bobda hunarmand-chilik texnikasining muvaffaqiyatlari, ijtimoiy mehnat taq-simotining o`sishi, qishloq xo`jaligida hosildorlikning oshishi va deqhonchiliknitsg bir o`zi bilangina cheklanmagan ixtisoslash-tirishning boshlanganligi, tovar xo`jalishning umumiy o`sishi hamda butun Yevro`pada ichki va tashqi savdo aloqalarining ken-gayganligi haqida konkret material keltirilgan zdi,
XVI asrda va shundan keyingi aorlarda ishlab chiqarish usu-lida asta-sekin, ammo vaqt o`tishi bilan tobora jadallashib borgan o`zgarishlar keskin iqtisodiy to`ntarishga olib keldiki, bu narsa birinchi navbatda G`arbiy Yevro`padagi iqtisodiy ji-hatdan eng ko`p rivojlangan mamlakatlarda namoyon bo`ldi.
XVI—XVIII asrlarda G`arbiy Yevro`pada ro`y bergan ishlab chiqarishning kapitalistik usuliga o`tish uchun bevosita shart-sha-roit yaratilgan davrni hamda bu bilan bevosita bog`liq bo`lgan, hukmron sinflarning xalq ommasini oshkora talashi bilan bog`liq bo`lgan davrni dastlabki kapital jamg`arilishi davri deb atagan edi.
Ayni vaqtda xuddi shu XVI—XVIII asrlar kapntalistik ma-nufakturaning rivojlanishi davri bo`ldiki, uni kapitalistik sanoat ishlab chiqarishi tarixida dastlabki bosqich va kapita-listik fabrika vujudga kelishining bevositaarafasi deb atash mumkin.
Fabrikalar, zavodlar, ruda konlari ishchilarga tegishli emas. Buning natijasida «erkin» ishchi kapitalistik fabri-kantga yollamib, unga o`zining ishchi kuchini sotishga majburdir. SHu tarzda kapitalistik ishlab chiqarish .munosabatlaridan az-val mayda mustaqil ishlab chiqaruvchining ishlab chiqarish vosi-talaridan mahrum bo`lish jarayoni ro`y berishi kerak. Urta asr-larda gomushchilar ega bo`lgan ishlab chiqarish vositalari ular-dan muayyan vaqtda tortib olindi va kapitalga aylantirildi. Mehnatkashlarning o`zlari ishlab chiqarish vositalaridan mah-rum bo`lib proletariatga, yollanma ishchilar sinfiga aylandi-lar. «Kapitalistik jamiyatning iqtisodiy strukturasi feodal jamiyatning iqtisodiy strukturasidan o`sib chiqdi. Feodal ja-' miyatniig buzilishi kapitalistik jamiyatning elementlarini ozod qildi».
Mehnatkashlarni ishlab chiqarish vositalaridan ajratish jarayoni G`arbiy Yevro`padagi turli mamlakatlarda bir xil tezlikda va bir xil oqibatlar bilan ro`y bermadi. Bu protsess Angliyada ayniqsa ommaviy tus oldi, bu yerda XV asrning oxirlarida va ayniqsa XVI asrdayoq dehqonlar ommasi ko`p darajada ekspropritsiya qilingan hamda ingliz sanoatchilari mulk bilan har qanday aloqadan mah-rum etilgan proletariylarning butun bir armiyasini o`z ixti-yoriga olgan edi.
Mayda mustaqil ishlab chiqaruvchining ekspropriatsiya qiln-nishi dastlabki jamg`arilishdan iborat butun protsessning aso-sini tashkil qiladi. Ammo bu narsa uning butun mazmunini ifodalab bera olmaydi. Dastlabki jamg`arilish- protsessining ikkinchi jihati pul mablag`lari — kapitallarning ayrim shaxs-lar qo`lida to`planishidan iboratdir; korchalon kapitalist juda katta pul mablag`lariga ega bo`lgan taqdirdagina zarur ishlab chiqarish vositalari — asbob-uskuna, xoi ashyo va shu singarilar-ni olishga hamda mehnat bozorida haddan tashqari ko`payib ketgan ishchi kuchini sotib olishg`a qodir bo`ladi. Tarixda pul kapitallarini jamg`arish usullari nihoyatda xilma-xil bo`lgan. Bundan ilgarigi XIII—XV asrlardayoq G`arbiy Yevro`pada savdo-garlar va sudxo`rlar kapitali pul shaklida anchagina to`planib qolgan edi. YAqin SHarqqa qilingan salib gorishlari hamda SHarq mamlakatlarining pihoyatda shafqatsiz talon-toroj qi-linishi bu jihatdan juda muhim rol o`ynadi. XVI—XVIII asr-larda kapital jamg`arilishida Yevro`pada joriy qilingan soliq sistemasi hamda soliq to`plashiing savdogarlar va sudxo`rlar orasidan chiqqan ayrim kishilar tomonidan sotib olinishi g`oyat katta ahamiyatga ega bo`ldi; ayrim mamlakatlarning hukumatlari davlat qarzlari sistemasini joriy qilib, xususiy shaxslar yoki banklardan qarz olardi, kreditorlarga juda katta protsentlar to`lardi, bu protseytlarning o`rni oqibat natijada ommaviy soliq to`lovchilar zimmasiga tushardi. Protektsionizm sistema-si, ya`ni sanoatchilarga davlat qarzlari va g`oyat imtiyozli kre-ditlarning berilishiga asoslanadigan mahalliy sanoatga ho-miylik sohibkorlarni yana shu mehnatkashlar — dehqonlar, hunarmandlar va shu singarilar hisobiga boyitar edi.
Amm pul kapitallarining jamg`arilish tarixida mustam-lakalarning talanishi ayniqsa katta ahamiyatga ega bo`ldi. Ame-rikaning kashf qilinishi, Hiidistonga va Indoneziyaga Yevro`pa-liklarning kirkb borishi, ularning Afrikadagi G`arbiy va SHarqiy sohillarni bosib olishlari ana shu qit`alardagi mam-lakatlarning Yevro`paliklar tomonidan shafqatsiz talanishiga hamda Yevro`paga oltin va kumushning juda ^ko`plab oqib kelishi-ga, bu yerda esa uning kapitalga aylanishiga sabab bo`ldi.
«Vevosnta ishlab chtsharuvchnlarnnvg eskspropriatsiya qilinishi juda ham shafqat-siz vahshiylik bilan va juda ham qabih, juda ham iflos juda ham pastkash va juda ham haddidan oshgan ehtiroslar ta-ziqi ostida amalga oshirildi2». «Yevro`padantashqarida bevosita bosqinchilik, mahalliy aholinihul qilish, o`ldirish yo`li bilai qo`lga kiritilgan xazinalar metropoliyaga oqib kelib turar va undan kapitalga aylanar edi3», «...YAngi tug`ilgan kapitalning boshidan to -Yuvonigacha hamma teshiklaridan qon va zardob ohib turadi4».
Kapitalistik manufaktura. Kapitalistik ishlab chiqarish uchun sharoit tug`ila 'borgan sari mayda hunarmandchilik ishlab chiqarishi o`z o`rkini yirik sanoatga bo`shatib bera boshladi. Kapitalistik ishlab chiqarishning dastlabki formasi maiu-f a kt u r a edy. Manufaktura asosan qo`l mehnatiga, hunarmapd-chilik texnikasidan foydalanuvchi kasbkorlikka asoslansa ham undan far^li o`laro^, manudraktura ancha yirik vshlab chiqarnsh bo`lib undagi ishlab chiqarish.protsessida mehnat taqsimoti juda ^am mayda tsismlarga bo`liyaib ketgan edya. Bu esa mehnat unum-dorlignning keskin o`sishiga olib keldi, manufakturaning progressiv ahamiyati ham avvalo shundan iborat edk. Manufak-turaga kapitalist-sohibkor boshchilik qilardi, ishlab chiqarish vosigalaridaya mahrum bo`lgan ishchilar zsa o`sha kapitalist uchui ishlardilar. Bunday manufaktura kontsentratsiya qilingan yoki markazlashtirilgan manufaktura deb atalardi; u o`sha paytdayoq ko`ya belgilari bilan kapitalistik fabrikani eslatardi.
Ammo manufaktura -taraq^iy qilgan XVI—XVIII asrlarda markazlashtirilgap manufakturadan boshqa hil manufaktura-lar ham bo`lgan. Mikdor jihatdan olganda manufakturaning markazlashtirilgan turi uning boshqa—«tarqoq» yoki markaz-lashtirilmagan turiga karaganda kamroq tarqalgan edi. Ko`proq G`arbiy Yevro`pada (keyinchalik Rossiyada ham) manufaktura qish-lo^dagi xonaki sanoat bilan qo`shilib ketgan zdk. Hunar-mand™kam yerdi yoki butunlay yersiz dehqon —manufakturaga qaram bo`ladi va «uyda ishlaydigan ishchiga» aylanadn. Manu-fakturachi uni xom ashe bi,t]an ta`minlab turadi va unga to`lana-digan ish haqini o`zi yelgilaydi. Tarqoq manufakturada ham muayyan darajada me^nat ta^simotn bo`lgyan. U yokya bu buYuiiyang har bir qismini uyda ishlaydigan ishchilarning har qaysisi o`z ixtisosi bo`yicha ^ilib berar edilar. Biroq buYum yasashning eng so`nggi jarayoni («pardozlash») shahardagi yoki shahar atrofi-dagi markazlashgan tipdagi manufakturalarda amalga oshiri-lardi. Mayda dehqon kosibchiligi ham, mashinalashgan yirik in-dustriya ham uyga ish bermasdan ishlarini osonlik bilan udda-lay oladilar. Ishlovchining yerga bog`liqligining saqlanishi, katta korxonalar atrofqda mayda korxonalarning ko`p bo`lishi-kabi xususiyatlarga ega bo`lgan kapitalizm rivojining manu-faktura davri esa uyga nsh berish bilan bog`langan va busiz unn tasavvur qilish qiyin va mumkin emas».
Manufaktura davrining texnikasn. SHu tarzda manufakgura davrida ishlab chiqarish hali asosan qo`l mehnati, hunarmand-chilik xarakterini saqlab qolgaya bo`ladi. Biroq manufakturada mehnatning texnika jihatidan taqsimlanishi keng tus olgap edi. Uning ilgarigi tsex hunarmandchilyagiga nisbatan ekg asosny-texnnka afzalliklaridap biri ham shundan iborat edi.
Manufakturada meh-nat taqsimoti mehnat unumdorligidan bir necha baravar ortiq 'zdi. «Manufaktura mehnat taqsimoti hunarmandchilik faoliya-tini qismlarga ajratish, mehnat qurollarini ixtisoslash, qis-miy ishchilarii vujudga keltirish, ularni gruppalash va bitta bir butun mexanizm qilib birlashtirish yo`li bilan ijtimoiy-ishlab chiqarish protsesslarini sifatjihatdan qismlarga ajra-tadi za son jihatdan proportsional qiladi, ya`ni muayyan ijti-moiy mehnat tashkilotinn barpo qiladi va shu bilan birga meh-natning yangi, ijtimoiy upumdorlik kuchini rivojlantiradi»3. Biroq manufaktura davrining texnikasi uvd murakkablashtir-gan hamda mashina ishlab chiqarishiga yaqinlashtirgan bir ^ancha ayrim texnnka takomillashtirishlarini ham o`z ichiga olardi. Ayrim juda oddiy mashinalar manufaktura davrida ham bo`lib, fabrika davrining kelgusidagi rivojlangan mashina texnikaei uchuch elementlarpi. tayyorlay boshlagan eda.
To`^imachilik sanoatida, metallurgiya va kon ishidagi tako-millashtirishlar, Ipni pishitnsh va kalavalashnn bitta pro-tsessga birlashtiruvchi yigirish dastgohining ixtiro hshshnishi manufaktura davrining nlk davridayoq tuhimachilik sanoatidagN' /juda muhim kashfiyot bo`ldi. Uzi yigiruvchi bu dastgoh hali XV asrning 8E-yillaridayoq ixtiro qilingan edi. Bu dastgoh Ang-liya, Niderlandiya, Italiya va Germaniyada deyarli bir vaqtda paydo bo`ddi hamda boshtsa mashakatlarga shu yerdan tarqala boshladi.
CHarxpalak (suv g`yaldnragya)ning ixtiro qshshnishi kon nshida juda katta ahamiyatga ega bo`ldi. Alohida quvurlar va novlar ortsali Metallurgiyada domna pechiiing ixtiro qilinishi btslan me-tall zritnsh jarayoni jadallashdi. Haligi charxpalaknyang tat-biq qilinishi, uning meshlar bilan qo`shilishi tufayli erituv lechida haroratni ancha oshirish va suYuq cho`yan olishga erishildi. Domyaa ishlab chiqarnshn aoosan XV axrnnyag ikkinchi yarmidan boshlab avval Franqiya, SHimoliy Italiya va G`arbiy Germaiiya-da tarqalz boshladi1.
Qishloq xo`jadigida kapitalizmning rivojlanishi. Mayda ishlab chikaruvchi de^onlarnyang hzlok bo`lishi iatijasida qksh-loq xo`jaligida ham yirik ishlab chi^arish vujudga keladi, De^^oplaryai ekspropriatsiya qilgan Leyadlordyayang2 o`zi xo`jya-likny kalitalistik asosda olib borib, oobiq dehqonlarni bat-raklar — yollanma ishchilar sifatida zkspluatatsiya qyayaardi. Biroq katta yer egasi ko`pincha o`z yerini pomeshchikka katta yer rentasn to`lashga tsurbi yetadigan va kayayatalga ega bo`lgan bi-rorta kattaroq njarachi fermerga ijaraga berishni afzal ko`rardn. YOllaima tsshchtsni zkspluatatsiya qilish ham bunday ren-taning manban hisoblanadn. YAngi kapitalistik renta dehqon-lardan olinadigan feodal [reptasidan farqi shuki, kapitalis-tik renta — qishloq xo`jaligi ishchilariping mehnatnpi eksplu-atatsiya tsilish&an fermer oladigan qo`shymcha qiymatning bir qismidir. Sanoatda maaufakturachi qanday rol- o`ynasa, x^yash-lots xo`jaligida fermer ham oqibat natijada shunDay rol o`y-naydi. «Yer egasi bilap yerii ishlovchi ^aqi^ny de^qon o`rtasiga kapitalistik ijarador aralashuvi bilanoq >qnshloqda avvalgi ishlab chiqarish usulidai kelib chi^adigan hamma muiosabatlar buziladi. Yjarador o`sha dehqonchilikdagi ishchilarning haqiqiy boshqaruvchnsi va ularning ustama mehnatinnyg da^i^iy eks-•pluatatori bo`lib oladi, ammo yer egasi faqat shu 'Kapitalistik ljaraDor bilangina bevosita munosabatda, to`ppa-to`g`ri va shartioma orqaligina munosabatda bo`lib qoladi»3.
Iyarik fermer xo`jalngn gakomnllashtnryalgan texnnkani qo`l-lana olar edi. Angliyada va Niderlandiyada XU1~XU11 asrlar-da uch dalaln zkksh bilan bir qatorda ferd^gerlar tez-tez ko`p dalali sistemadan hamda yangi ochilgan yerga o`t ekishdan foy-dalanar edilar. Qatorlab ekuvchi yeeyalkalardak, og qo`shib ishla-tiladigan molotilka va veyalkalardan keng foydalanilardi. •Aynivatstda katta drekajishlari o`tkazildi,tuproq go`ng bilan-gina emas, balki miieral moddalar bilan ham oziqlantirildi, urug`diklar navlarga puxta ajratildi va hokazo.
SHu bilan bir vaqtda fermerlar ho`shga qo`shiladigan mol-larnvng hamda sotan sigirlarnnng Yaxshilangan eotlaripi ko`-paytira boshladilar, shuningdek ommaviy qo`ychilik bilan shu-g`ullanib, bozorga juda xo`p miqdorda jun, term, go`sht, yog`, pish-loq va bosh^a chorvachilik mahsulotlary yetkazib berdnlar.
Biroq mayda hunarmandchilardan ustun bo`lsalar ham, ularni tamomila qisib chi^ara olmagan markazlashgan manufaktura-lar singari fermer xo`jaliklari ham shu davrda, odatda mayda dehtson ^o`jaliklari bilan yonma-yon yashardnlar. Bu narsa aynik-sa Yevro`pa qit`asidagn mamlakatlarga taalluqlyadyr. Qnshloq xo`ja.lnginivg asosiy tovar mahsuloti ko`llab mitsdorda ana shu tarqoq dehqon xo`jaliklaridan yetkazib beriladi. Bu dehqon xo`jaliklari esa bozor bilan bog`lapgan bo`lsalar ham, u yerda ortyaqcha mahsulotlarini emas, balki feodal davlatiga soliq va yer egasi — feodalga yaul rentasn to`lash uchun mahsulotniig zi-rur qismini sotishga majbur bo`lardi.
Vurjuaziyaning rivojlanishi. Feo&al davlatining yangi formasi. Ishlab chiqarish usuli o`zgarib borayotgan, feodalizm-dan kapigalizmga o`tilayotgaya sharoigda nufuzli ijtnmoiy sinfga aylanib borgan burjuaziya qaror topdi. Ayrim shahar-larda yashagan va har xil siyosyy imtiyozlarga ega bo`lgaYe! shahar-liklar o`rniga umumiy sipfiy manfaatlarga va bir xildagi siyosiy ^uquqlarga ega bo`lgan butun milliy ko`lamdagi shahar burjuaziya sinfi vujudga keldi.
Yevro`padagi turli mamlakatlarda XVI—XVII asrlarda bur-jua millatlarining shakllanish protsessida burjuaziya yetdkchi rol o`ynab, ishlab chiqarish va ayirboshlashni markazlashtir-di, o`z mamlakatida iqtisodiy aloqalarni kengaytirdi va mus-tahkamladi hamda tobora kattaroq madaniy va skyosny rol` o`ynay boshladi. "Umuman XVI—XVII asrlarda Yevro`padagi ko`p-chilik mamlakatlarda fsodallar hukmrop edilar. Davlat for-masi dvoryanlar monarxiyasidan iborat bo`lib, bunda korol o`z davlatining «birinchi dvoryani» bo`lyb, imtiyozli dvoryanlar sos-loviyasiga boshchilik qilar va uning soslovie manfaatlarini himoya qilardi. Bu davrda burjuaziyaning feodal daplatnga mulosabati o`ziga xos xarakterga egadir.
Odatda bu sinf mustahkamlanyab odgan korol hokimiyati bi-lan bog`langai bo`lardts. Vurjuaziyaning korol hokimyayati bilai ittifoqa tarix jarayonida, o`rta asrning bir necha Yuz yillari mobaynida tayyorlanib keldiki, bu davrda korol hokimiyati bilan shahar burjuaziyasi oldida bitta umumiy dushman — yi-rik feodallar turardi. Burjuaziyaiing boyishi, uning kapita-listlar sinfiga aylapishi tufayli korol hokimiyati unga yanada ko`proq e`tibor bilan qaraydigan bo`lishi kerak edi. Markazlashgan feodal davlatigshng burjuaziya sinfi bilan alok.a-sining bir qancha yapgi formalari — davlat zayomlari, soliq-ning otkup sistemasi, protektsiya siyosati va shu singarilar vujudga keldi. FeoDal ishlab chiqarish usuliniig yemirilishi hamda, Biroq XVI asrdayoq G`arbiy Yevro`padagi ba`zi mamlakatlarda burjuaziya feodal-a-bsolYut hokimiyati bilan to`qnashib qolada. Ilk burjuaziya revolYutsiyasining ba`zi xususiyatlari german. Reformatsiyasida va XVI asr boshlaridagi BuYuk dehqonlar uru-shidayo^ namoyon bo`la boshladi. XVI aoriing ikkinchi yarmida Niderlandiya viloyatlarida bo`lgan qo`zg`olon oqibat natijada-, ispan absolYutizmiga qarshi g`olibona 'burjua milliy revolYu-tsiyasiga aylani-b kstgan keng ko`lamdagi milliy harakat bo`ldi. Bu revolYutsiya natijasida Yevro`padagi dastlabki burjua dav-lati — Gollaidiya respublykasi barpo etildi. XVI asrda va, XVII asrning birnnchi yarm'ida Angliyada burjuaziya ^revolYutsiya-sining shart-sharoitlari tarkib topa boshladi. Bu revolYutsiya bilan yangi zamon tarixining davrn. ochilib, bu davrda kapitalistik ishlab chiqarish usuli hamda. burjua ijtimoiy tuzumi Yevro`pada, Amerikada va jahonning boshqa qismlarida hukmron bo`lib qoldi.