19
temperatura fotosferanikiga nisbatan 100
—200 °C issiqroq ekanligidan darak beradi. Mash’allar
nihoyatda ulkanligi bilan e’tiborni jalb etadi. Ayrim mash’allar egallagan maydon,
ko‘ndalangiga, bir necha yuz ming kilometrgacha yetadi, maydoni e
sa bir necha mln. kv. km ni
tashkil etadi.
Quyoshning foto-sferadan yuqori qatlami xromosfera deyilib (grekcha
«xromos»
—
rang
degani), balandligi 14000 km gacha boradi. Bu qatlamda uchraydigan ulkan obyektlardan biri
—
protuberaneslardir. Quyoshdagi bu ob
yektlar tashqi ko‘rinishi bilan gulxan alan
-
gasining «tili»ni
eslatadi. Alanga «til»larining spektri ularda gaz bosimi, temperaturasi
va harakati kabi fizik
kattaliklarini aniq- lashga imkon beradi.
Ayniqsa, 1920- yilda fransuz olimi Y.Petit taklif qilgan
va ayni paytda qo‘llaniladigan usul,
xromosfera spektrining maxsus chiziqlarida ularni katta tezlik bilan kinoga olishga (sekundiga
16 kadr) imkon berib, tez o‘zgaradigan protuberaneslarning evo
-
lutsiyasini o‘rganish uchun juda
qo‘l keldi. Protuberanesla
r ham xromosferaning nurlanishi kabi kalsiyning ionlashgan chiziqlari
о
(H va K) va vodorodning qizil (H
a
—
to‘lqin uzunligi 6562 A) chizig‘ida kuchli nurlanadi.
Shuning uchun ham u ko‘plab observatoriyalarda (jumladan, Toshkent observatoriyasida ham)
shu
chiziqning to‘lqin uzunligiga to‘g‘ri kelgan nurni o‘tkazuvchi monoxromatik filtrlar bilan
qurollangan teleskoplarda o‘rganiladi.
Bu nurda (6562 A) olingan xromosferaning tasvirida protuberaneslar, Quyosh diskida
proyeksiyalanib, cho‘zinchoq egilgan qora tolalar ko‘rinishida bo‘ladi. Quyosh diametrini bilgan
holda bu tola (protuberanes)larning o‘lchami
aniqlanganda, ularning eni 6000—
10000 km,
uzunligi esa bir necha yuz ming kilometrgacha borishi ma’lum bo‘ladi. Alanga tili ko‘rinishida
Quyosh chetidan ko‘
tarilgan protuberaneslarning balandligi ham bir necha yuz ming kilometrdan
kam bo‘lmasligi, Quyoshda ular naqadar ulkan jarayonlardan ekanligidan darak beradi.
Protuberaneslarning rivojlanishida magnit maydonining roli katta. Ularga tegishli magnit
maydoni
ning kuchlanganligini o‘lchash bunday eksperimentning biroz bo‘lsa
-da murakkabligi
tufayli faqat o‘tgan asrning 60
-
yillaridagina yo‘lga qo‘yildi.
Protuberaneslar, atrof xromosferaga nisbatan ancha zich plazma bulut (temperaturasi 5000
—
10000 °C, zichligi —
1 kub santimetrda 10
10
—
10
12
zarraga to‘g‘ri keladi) dan iborat bo‘lib,
qariyb yuz marta issiqroq quyosh toji bilan o‘ralgan.
Quyosh to‘la tutilayotganda, ya’ni Oy gardishi uni bizdan butunlay to‘sganda,
Quyosh
atrofida osmonning qora fonida 1
—
3
Quyosh
radiusi (ba’zan undan ortiq) masofasigacha cho‘zilgan xira kumushsimon yog‘du
kuzatiladi (69-
rasm). Quyosh toji deyiladigan bu hodisani kishilar juda qadimdan Quyosh to‘la
tutilgan chog‘larida kuzatganlar. Qadimiy Misr obidalarida aks ettirilgan «qanotli Quyosh»
rasmlari fikrimizning dalili bo‘la oladi. Biroq XIX asrga qadar Quyosh «toji» bevosita Quyosh
atmo- sferasiga tegishli hodisa ekanligi haqidagi fikr shubha ostida olinib, bu hodisa
—
Yer
atmosferasining yoki Oy tog‘larining «ishi» deb, ba’zida esa
Oy atmosferasida Quyosh
nurlarining sochilishidan deb, noto‘g‘ri talqin qilib kelindi.
Tojning umumiy shakli Quyoshning aktivlik darajasi bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, u dog‘lar
sonining maksimumga erishgan
davrida Quyosh atrofini, Quyoshning aktiv sohalarining
joylashi-
shiga ko‘ra, turli xil balandlikda o‘raydi,
minimum davrida esa ku-
mushrang shu’la
ekvator tekisligidagina kattaroq balandlikka ko‘
- tariladi (69-a rasm).
Tojdagi kuzatiladigan o‘zgarishlar, jumladan toj strukturasi
-
ning xususiyatlari, Quyosh
atmosferasining tojosti qatlamlarida kechadigan aktiv hodisalar bilan bog‘lanishda ekanligini
ko‘rsa
-
tadi. Quyosh tojida kuzatiladigan eng yorug‘ va radius bo‘yicha cho‘zilgan oqimlari
asosan, fotosferadagi dog‘li va mash’alli soha
- larning tepasida uchraydi.
Tabiatning energiya uchun universal qonunidan ma’lumki, energiya saqlanish xususiyatiga
ega: u bordan yo‘q bo‘lmaydi va aksincha, yo‘qdan vujudga ham kelmaydi. Modomiki, shunday
ekan, tunda porlayotgan minglab yulduzlar va Quyoshimizning energiya manbayi nimada, degan
tabiiy savol tug‘iladi. Quyoshning aniqlangan «yoshi» salkam 5
milli
ard yilni ko‘rsatadi.
Bunday katta davr davomida
tinimsiz nurlanayotgan Quyosh, jumladan, yulduzlarning
yo‘qotayotgan energiyasi qanday fizik jarayon hisobiga to‘latilib turilishi muammosini hal
qilish, astronomlarning asriy orzularidan hisoblanardi. Bu to‘g‘rida
turli fikrlar, o‘nlab ilmiy
gipotezalar tug‘ildi. Biroq ulardan ko‘pi o‘zini oqlamadi. Va nihoyat 1938—
1939-yillarga kelib,
20
astrofiziklardan A.Edingt
on, K.Veyszekker va G.Byoteler yulduzlarning energiya manbayi bo‘la
oladigan yadroviy reaksiyalarining nazariy hisob- kitobini ishlab chiqdilar.
Ma’lumki, atom yadrosini tashkil qiluvchi proton va neytronlar o‘zaro juda katta tortishish kuchi
(bu kuch yadr
oviy kuch deb yuritiladi) bilan bog‘langan bo‘ladi va shunga mos ravishda
bog‘lanish energiyasi ham juda katta bo‘ladi. Bordi
-
yu, shunday bog‘lanishdagi atom yadrosiga
tashqaridan yana bir
proton yoki neytron kira olsa, u yangi yadro hosil qiladi va yadrodan
sezilarli energiyaning ajralib chiqishiga sabab bo‘ladi. Chunki yadro zarrachalariga qo‘shilgan
yangi zarracha yadro kuchlari orqali ular bilan bog‘lanadi. Natijada paydo bo‘lgan ortiqcha
energiya yadrodan proton yoki neytron bilan, yoxud elektron yoki
pozitron bilan olib chiqib
ketiladi. Bunday hodisa
Dostları ilə paylaş: