O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 
1.Gen tushunchasining mohiyatini ochib bering? 
2. Virus va faglar genomikasi o‗rtasidagi o‗zaro ta‘sir shakllarini ochib bering? 
3. Viruslarning tashqi muhit omillariga chidamliligi nimaga bog‘liq? 

---

[84] 
4-BOB. EUKARYOTLAR VA PROKARYOTLAR GENOMINING 
TUZILISHI VA FAOLIYATINING XUSUSIYATLARI.
Prokariotlar – hujayrali organizmlar orasida eng soddalaridirlar. Yerda hayot 
boshlanganidan keyin, 2 mlrd yil mobaynida ular hayotning yagona shakli bo`lib 
kelgan. Prokariotlarni 3000 ga yaqin turi aniqlangan. Tabiatda bakteriyalar va 
arxebakteriyalar, hamda ularni bir hujayrali koloniyali va ipsimon shakllari sifatida 
namoyon bo`ladi. Prokariot hujayralar eukariotlardan ancha kichik. Ularni o`rtacha 
diametri – 0,5-5,0 mkm oralig`ida bo`lib, faqat prokariotlarni ba‘zi bir turlarining 
hujayralari bundan ko`ra kattaroq bo`ladi. Prokariot hujayralarni sitoplazmalarida 
membranali organoidlar bo`lmaydi. Demak, prokariotlarda mitoxondriyalar, Golji 
apparati, endoplazmatik to`r, plastidalar kabi eukariotlar uchun xarakterli bo`lgan 
organoidlar yo`q. Ularni ribosomalari eukariotlarnikidan ancha kichik bo`lib, 
sitoplazmada erkin joylashgan. Prokaryotlarning molekulyar tuzilishining asosiy 
xususiyati ularning hujayralarida yadro yo‗qligi, bu sitoplazmadan yadro 
membranasi bilan o‗ralgan. Yadroning yo‗qligi prokaryotlarda genomning maxsus 
tashkil etilishining tashqi ko‗rinishidir.
Prokaryotlarning genomi
 
juda ixcham qurilgan. Kodlamaydigan nukleotidlar 
ketma-ketligi soni minimaldir. Eukaryotlarda ishlatiladigan gen ekspressiyasini 
boshqarishning ko‗plab mexanizmlari prokaryotlarda mavjud emas. Prokariot gen 
ikki asosiy elementdan iborat: boshqaruvchi va kodlanadigan qismlar. Genning 
regulyativ qismi genning tarkibiy qismida joylashgan genetik ma‘lumotni amalga 
oshirishning birinchi bosqichlarini ta‘minlaydi; genning strukturaviy qismida ushbu 
gen tomonidan kodlangan polipeptidning tuzilishi to‗g‘risida ma‘lumotlar 
mavjud. Prokaryotlarda genning tarkibiy qismidagi kodlamaydigan ketma-ketliklar 
soni minimaldir. Prokaryot genning 5‘-uchi boshqaruvchi elementlarning xarakterli 
tashkilotiga ega va u promotor deyiladi. Bu gen transkripsiyasi uchun muhim, ammo 
i RNKning o‗zida transkripsiyalanmagan. Qarama-qarshi 3-uchi terminator 
mintaqasi, transkripsiyani 
tugatish 
uchun 
zarur. Shuningdek, 
i 
RNKda 
transkripsiyalanmagan. Transkripsiya boshlang‘ich nuqtadan boshlanadi.