O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi samarqand davlat universiteti

3-mavzu: Tilshunoslik va mantiq. Mantiqiy kategoriyalarning 
tilshunoslikka tatbiq etilishi.Til birliklari va mantiqiy birliklar 
Reja: 
1.Tilshunoslik va mantiq. Til va tafakkur, tilshunoslik va mantiq 
o‗rtasidagi dialektik aloqa.
2. Til birliklari va mantiqiy birliklar. 
Tayanch so‘z va iboralar: 
mantiq, tafakkur, tushuncha, hukm, 
xulosa, so„z, so„z birikmasi, gap, subyekt, predikat, bog„lama 
1.Tilshunoslik va mantiq. Til va tafakkur, tilshunoslik va 
mantiq o„rtasidagi dialektik aloqa. 
Inson tafakkuri, zakovati – eng 
oliy ne‘mat. Fikrlash qobiliyati esa insonning barcha muvaffaqqiyatlari 
asosi. Tafakkur orqaligina u obyektiv borliqni taniydi, mantiqiy bilishga 
erishadi. Insonning ong va shuuri voqelikni idrok etish, qabul qilish 
jarayonini boshqaradi. Ong, tafakkur haqida fikr yuritar ekanmiz, bu 
murakkab insoniy hodisalarning nutq bilan, kishi, xalq tili bilan 
chambarchas bog‗liq ekanligini, tilsiz tafakkur va tafakkursiz til mavjud 
emasligini yana bir karra ta‘kidlash zarur. Ayni mana shu sabab 

---

22 
tilshunoslik mantiq fani bilan ham uzviy aloqadordir. Tilshunoslik 
nazariyasiga oid manbalarda tilshunoslikning mantiq fani bilan aloqasi 
haqida quyidagicha fikrlar bildiriladi: ―Til – fikr ifodalash quroli. Fikr 
esa mantiqda o‗rganiladi. Grammatikaning kategoriyalari mantiq 
kategoriyalarini ifodalaydi. Shunday ekan, grammatika va mantiq 
o‗rtasida ham bog‗liqlik bo‗lishi kerak‖.
15
Mantiq faniga oid 
darsliklarda bu aloqadorlik haqida quyidagi fikrlar keltiriladi: ―Fikrda 
ifoda qilinayotgan obyekt hamma vaqt ham unda chin fikr ko‗rinishida 
aks etmasligi mumkin. Uning sababi shundaki, fikrning chinligi 
muayyan darajada uni aks ettirayotgan til ifodasiga bog‗liq. Bu holat 
mantiqning lingvistika bilan aloqador ekanligini ko‗rsatadi. Mantiq 
mulohazalar implikatsiyasi bilan ish ko‗rar ekan, u bevosita fizikaviy 
yoki tarixiy hodisalar bilan bog‗liq emas. U faqat so‗zlar bilan ish 
ko‗radi. Va ana shuning uchun ham asosiy e‘tiborini so‗zning ma‘no-
mazmuniga qaratadi. Bunday bo‗lishi tabiiy holdir‖. 
16
 
Mantiq (logika) eng qadimgi fanlardan biri bo‗lib, uning asoschisi 
yunon faylasufi Aristoteldir. Logika (Logos) termini grek tilida ―fikr‖, 
―so‗z‖, ―aql‖, ―qonuniyat‖ kabi ma‘nolarni ifodalaydi. Mantiq (logika) 
atamasi quyidagi ma‘nolarda qo‗llanadi: birinchidan, obyektiv olam 
qonuniyatlarini ifodalashda (masalan, ―obyektiv mantiq‖, ―narsalar 
mantig‗i‖ kabi iboralarda; ikkinchidan, har bir insonning o‗ziga xos 
tafakkurlash usulini, fikrlar o‗rtasidagi aloqadorlikni anglatishda 
(masalan, ―subyektiv mantiq‖ iborasida) va uchinchidan, tafakkur 
shakllari va qonunlarini o‗rganuvchi fan ma‘nosida. Mantiq ilmining 
o‗rganish obyektini tafakkur tashkil etadi.
17
―Tafakkur‖ so‗zi arabcha 
so‗z bo‗lib, o‗zbek tilidagi ―fikrlash‖, ―aqliy bilish‖ so‗zlariga teng 
ma‘noli tushuncha sifatida qo‗llaniladi va ―O‗zbek tilining izohli 
lug‗ati‖da: ―Tafakkur [a] - obyektiv voqelikning tasavvur, tushuncha 
va muhokamadagi faol in‘ikosi jarayoni, insonning fikrlash qobiliyati, 
fikrlash‖, – deb ta‘riflanadi. 
18
Tafakkur bilishning yuqori bosqichi - 
15
Баскаков Н., Содиқов А., Абдуазизов А. Умумий тилшунослик. –Тошкент: Ўқитувчи, 1979.–Б.10. 
16
Файзихўжаева Д. Мантиқ.Дарслик. –Тошкент, 2017. –Б.14. 
17
Файзихўжаева Д. Мантиқ. (Ўқув-услубий қўлланма) –Тошкент, 2011. –Б.7. 
18
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. II томлик, 2-том. –М.: Рус тили, 1981. –Б.133. 

---

23 
ratsional (lotincha ratio – aql) bilish bo‗lib, unda predmet va 
hodisalarning umumiy, muhim xususiyatlari aniqlanadi, ular o‗rtasidagi 
ichki, zaruriy aloqalar, ya‘ni qonuniy bog‗lanishlar aks ettiriladi. 
Manbalarda aqliy bilish, tafakkurlashning quyidagi asosiy xususiyatlari 
tilga olinadi:
1. Tafakkurda voqelik mavhumlashgan va umumlashgan holda 
in‘ikos qilinadi. Umumiy belgilarni aniqlash predmetlar o‗rtasidagi 
munosabatlar va bog‗lanish usullarini o‗rnatishni taqozo etadi. Turli xil 
predmetlar fikrlash jarayonida o‗xshash va muhim belgilariga ko‗ra 
sinflarga birlashtiriladi va shu tariqa ularning mohiyatini tushunish, 
ularni xarakterlaydigan qonuniyatlarni bilish imkoniyati tug‗iladi. 
Masalan, ―o‗simlik‖ tushunchasida barcha o‗simliklar bitta mantiqiy 
sinfga birlashtirilib, ularga xos muhim, umumiy xususiyatlar (masalan, 
hujayradan tashkil topganligi) bilib olinadi.
2. Tafakkurda mavjud bilimlarga tayangan holda yangi bilimlar 
hosil qilinishi mumkin. Tafakkurning mazkur xususiyati, ayniqsa, xulosa 
chiqarishda aniq namoyon bo‗ladi. Fikrlash bunda predmet va hodisalar 
o‗rtasidagi aloqadorlikka asoslanadi. Masalan, ob-havoning o‗zgarishiga 
qarab olinadigan hosil miqdori haqida fikr yuritish mumkin. Demak, 
tafakkurda borliq nafaqat bevosita, balki bilvosita ham aks eta oladi.
3. Tafakkur insonning ijodiy, konstruktiv faoliyatidan iborat. Bilish 
jarayoni borliqda real mavjud bo‗lmagan narsalarni fikrda yaratish, 
tushunchalarni shakllantirish, turli xil formal sistemalarni qurish orqali 
amalga oshadi. Natijada predmet va hodisalarning eng murakkab 
xususiyatlarini o‗rganish, hodisalarni oldindan ko‗rish, bashoratlar qilish 
imkoniyati vujudga keladi.
4. Tafakkur til bilan uzviy bog‗liqdir. Fikr ideal hodisadir. U faqat 
tilda – moddiy hodisada (tovush to‗lqinlari, grafik chiziqlari, qo‗l 
harakatlarida) reallashadi, boshqa kishilar bevosita qabul qila oladigan, 
his etadigan shaklga kiradi va odamlarning o‗zaro fikr almashish 
vositasiga aylanadi.
19
19
Файзихўжаева Д. Мантиқ. (Ўқув-услубий қўлланма) –Тошкент, 2011. –Б.7-8. 

---

24