O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Borliq tuzilishida makon va vaqt dialektikasi 
Falsafa tarixida makon va vaqtga turli munosabatlar tasnifi. Substansional va 
relyasion yondashuvlar, dinamik va statik konsepsiyalar. Makonning uch 
o‘lchovligi va ko‘p o‘lchovligi. Makon va vaqtning metrik va topologik xossalari. 
Vaqt tartibi va yo‘nalishi. Ijtimoiy vaqt. Tarix vaqti. Davrning ruhi va ijtimoiy vaqt 
uyg‘unligi. Ijtimoiy makon va uning o‘zgaruvchan xarakteri. Ijtimoiy makonda 
shaxsning roli.
Hozirgi zamon madaiyatida vaqt va abadiylik muammosi. Mehnat vaqti va 
dam olish vaqti mutanosibligi.
Harakat borliqning yashash sharti. 
O‘zgarishlarning umumiy xususiyati. Harakat va harakatsizlikning o‘zaro 
nisbati. Falsafa tarixida makon va vaqtning o‘zaro nisbati haqidagi tasavvurlar. 
Qadimgi falsafa harakat va sokinlik haqida. Geraklitning abadiy harakat va 
rivojlanish haqidagi g‘oyalari. Platon va Aristotelning harakat mavjudligiga oid 
qarashlari. N.Kuzanskiy harakatsiz markazning va harakatdagi hodisalarning 
mavjudligi haqida. So‘fizm moddiy obektlar o‘zgaruvchanligining sababi haqida. 
(Ibn Arabiy, G‘azzoliy). 19-asrgacha jismlarning mexanik o‘rin almashinuvini 
harakat deb tushunishning sababi. Harakat tiplari. Rivojlanish. Rivojlanishning 
asosiy va ikkinchi darajali yo‘nalishlari. Hozirgi zamon falsafasida harakat 
tushunchasi. 
Harakat shakllarining umumiy tavsifi haqidagi qarashlar evolyusiyasi. 
Harakat shakllarining tasnifi. Harakat shakllarining nisbiy mustaqilligi. Materiya 
harakatining asosiy, xususiy va kompleks shakllari. Harakatning geologik shakli. 

---

Harakatning texnik, kibernetik, informatsion shakllari. Materiya harakat shakllarini 
tasniflash tamoyillari va ularning o‘zaro aloqasi.
Tabiat borlig‘i 
Tabiat tushunchasining falsafiy tahlili. Falsafa tarixida tabiatga munosabat. 
Insoniyat tarixining ilk bosqichida tabiatga munosabat. Antik davrda tabiatga 
munosabat. O‘rta asr va qadimgi davrda tabiatga muammosi. YAngi davrda 
tabiatga munosabat. O‘zbekistonda tabiat va tabiiy sharoit dialektikasi. XX asrda 
ekologik vaziyat va uni bartaraf etish bo‘yicha dunyo amaliyoti. Geografik muhit 
tushunchasi va geografik muhit parametrlari. Ijtimoiy rivojlanish va geografik 
muhitning o‘zaro tasiri. Geografik maktablar: tabiiy qonunlar konsepsiyasi, 
geografik determinizm, ijtimoiy determinizm, geosiyosat.
Ekologiyaning kelib chiqishi. Ijtimoiy ekologiya talimoti. Ekologik 
falokatlar tarixi. Ekologik muammoning falsafiy manosi. Koevolyusiya va 
invayronmentalizm tushunchasi. Jonli va jonsiz tabiat tushunchasi. Jonli tabiatni 
aniqlashning asosiy mezonlari. Turli falsafiy yo‘nalishlarda hayot tushunchasiga 
munosabat. 
Biosfera va noosfera borliq shakli 
Biosfera haqidagi talimotlar. Inson biosfera rivojlanishining zaruriy 
bosqichi. 
Ekodinamikani 
global, 
mintaqaviy 
va 
mahalliy 
miqyoslarda 
rivojlantirishning ahamiyati. Hozirgi dunyoda ekologiya sohasidagi oqilona 
siyosatning zarurati.
Dunyo miqyosidagi ekodinamikaning ayrim unsurlari. Lavlok talimotining 
ilmiy va ijtimoiy ahamiyati. Suniy ehtiyojlarni kondirishga qaratilgan xo‘jalik 
faoliyati. G.Prins va R.Stemp talimotining biosfera rivojidagi o‘rni.NORAD - 
Shimoliy Amerika aerokosmik himoya ko‘mondonligi. Irsiy injeneriya va uning 
biosferaga tasiri. Noosfera borliq shakli. Noosfera - dunyo va koinot 
rivojlanishidagi evolyusion sakrash. Noosferani anglashda gumanizmga asoslangan 
ilmiy tafakkurning ahamiyati. YAngi borliqning shakllanishi. Noosferaning 
chegaralari. Noosfera jarayonlari rivojlanishining turli jihatlari. Noosfera yoki 
insoniyat - geologik kuch sifatida. Biosfera va noosfera mutanosibligini 
taminlashning ijtimoiy ahamiyati.