Forvard shartnomalari bu ikki tomonning kelishuvi boʻlib, unga koʻra bir
tomon sotish majburiyatini olsa, ikkinchi tomon esa kelajakda amalga oshirishga
kelishilgan maʼlum bir muddatda va oʻrnatilgan narxda bazis aktivlarni olish
imkoniyatiga ega boʻladi. Forvard shartnomalari birjadan tashqari amalga
oshiriladi va uni tuzish vaqtida kontragentlar biron bir xarajat qilishga majbur
emas.
Fyuchers shartnomalari forvard shartnomalariga oʻxshash kelishuvdir.
Fyucherslarning oʻziga xos xususiyati shundan iboratki, bu instrument
standartlashtirilgan boʻlib, u faqatgina birja savdolarining obyekti sifatida
nomoyon boʻladi. Amaliyotda fyuchers shartnomalarini sotib olish va sotish orqali
risklarni xedjirlash mumkin.
Opsion shartnomalari ikki tomon oʻrtasidagi shartnoma boʻlib, u uning
egasiga kimmatli qogʻozlarni yoki tovarlarni bitimda kayd etilgan narxda
belgilangan muddatda xarid kilish huquqini beradi.
Opsionning oʻziga xos xususiyati shundaki, uning egasi qimmatli
qogʻozning oʻzini emas balki uni sotib olish yoki sotish xuquqini opsion mukofoti
evaziga sotib oladi. Shuni taʼkidlash lozimki, opsion egasi vaziyatga qarab opsion
yuzasidan sotib olish yoki sotish xuquqidan foydalanish yoki undan voz kechishi
mumkin.
Svoplar bu ikki tomonning oldindan kelishilgan shartlariga muvofiq
kelajakda maʼlum bir toʻlovlarni va yoki bazis aktivlarni (kelishilgan miqdorda)
almashtirish boʻyicha bitimidir.
Hosilaviy qimmatli qogʻozlarning asosini tashkil etuvchi bazis aktivlarga
koʻra ularni quyidagilarga ajratishimiz mumkin:
tovarlar boʻyicha (neft, neft mahsulotlari, elektr energiya, metallar, qishloq
xoʻjaligi mahsulotlari – don, shakar va boshqalarga asoslangan hosilaviy qimmatli
qogʻozlar);
valyutalar boʻyicha (valyutaviy qimmatliklarga asoslangan hosilaviy qimmatli
qogʻozlar);
9
Frederic S.Mishkin, Stanley G.Eakins. Financial markets and Institutions – USA: Prentice Hall, Pearson Education,
2012. – p. 590
57
fond birjalar boʻyicha (aksiya, obligatsiya, fond indekslari, volatillik
indekslariga asoslangan hosilaviy qimmatli qogʻozlar);
foizlar boʻyicha (qarz majburiyatlari boʻyicha foiz stavkalariga asoslangan
hosilaviy qimmatli qogʻozlar);
kreditlar boʻyicha (hosilaviy qimmatli qogʻozlar boʻyicha toʻlovlar kreditlar
boʻyicha muayyan bir holatlarning sodir boʻlishiga bogʻliq);
