O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti Sirtqi bo’limi

2.2 Gaplarda kelishik ma'nolari, shakli va vazifasi.
Gap (yoki) Gaplangan so'zning boshqa so'zlarga bo'lgan sintaktik munosabatini ko'rsatuvchi ma'nolari va bu ma'nolarni ifodalovchi shakllar yig'indisiga kelishik kategoriyasi deyiladi. Kelishik kategoriyasi oltita grammatik ma'no va uni ifoda etuvchi shakllarini o'z ichiga oladi. Bularga bosh kelishik, qaratqich kelishik, tushum kelishik, jo'nalish, o'rin-payt kelishigi, chiqish kelishik ma'nolari kiradi. Har bir kelishikning o'ziga xos qo'shimchalari mavjud. Gaplardagi kelishik qo'shimchalari turlovchi qo'shimchalar deb yuritiladi. Gapning kelishik qo'shimchalarini olib o'zgarishiga esa turlanish deyiladi. Kelishik qo'shimchalari quyidagilar: -ning, -ni, -ga (-ka, qa), -da, -dan.
Kelishik qo'shimchasi yo'q holat bosh kelishik bo'lib, bunday shaklidagi Gap ko'pincha boshqa so'zni o'ziga tobelaydi. Qaratqich, tushum, jo'nalish, o'rin-payt, chiqish kelishigi shaklidagi Gap dagi boshqa so'zlarga grammatik jihatdan tobe bo'ladi.
Masalan: Pokiza aql insonni ayb va kamchiliklardan qutqaradi (U.Mahkamov).
Bu da aql so'zi bosh kelishik shaklida qutqaradi so'ziga nisbatan hokim holatda, insonni so'zi -ni tushum kelishigida kelib, qutqaradi fe'liga tobe, ayb (dan), kamchiliklardan so'zlari -dan chiqish kelishikda kelib, ular ham qutqaradi fe'liga tobe bo'lib kelgan.
Kelishik shaklida kelgan Gapning ma'nosi va vazifasi uning leksik-grammatik ma'nosi, uning qanday so'zlar bilan (fe'l, Gap) bog'lanishiga qarab aniqlanadi.
Masalan: jo'nalish kelishigining asosiy ma'nosi harakatning yo'nalish o'rnini bildiradi: maktabga bordi. Bundan tashqari jo'nalish kelishigida kelgan Gap vosita, payt, atash, maqsad ma'nolarini ifoda qiladi: kitobga qaradi, o'zga qoldirildi, singlisiga oldi, o'qishga keldi kabi.
Demak, har bir kelishik bir necha ma'noni ifodalaydi. Shunga ko'ra ma'lum bir kelishikdagi so'z da turli bo'lagi vazifasini bajaradi. Lekin kelishik ma'nolaridan biri asosiy ma'no sanaladi, kelishik shu asosiy ma'noga ko'ra nomlanadi.
Kelishik shaklidagi Gaplar da boshqa so'zlar bilan quyidagicha sintaktik munosabatga kirishadi:

1. 
   Qaratqich kelishigi, qisman bosh kelishik Gap bilan Gapni bog'laydi: farzandning baxti, Kitob-bilim manbai.
   
2. 
   Tushum, jo'nalish, o'rin-payt, chiqish kelishiklari Gapni fe'l bilan bog'laydi: xatni yozdi, sayohatga bordi, ko'chada duch keldi, xonadan chiqdi kabi.
   

Ba'zan kelishik shaklidagi Gaplar sifat, ravish, son, olmosh, undovga ham bog'lanadi: osmon, musaffo, guldan nozik, xonada ko'p, holiga voy kabi.
Gaplarda oltita kelishik mavjud bo'lib, har bir kelishikning o'z shakli ma'nosi va sintaktik vazifasi bor.
1) Bosh kelishikda kelgan Gap umuman shaxs, predmet, voqea-hodisalarning nomini ataydi, da, asosan, ega vazifasini bajarishga mos shaklda bo'ladi.
Bosh kelishikda kelgan Gapning kelishik qo'shimchasi yo'q, ya'ni nol ko'rsatkichli shaklda bo'ladi. Bosh kelishik shaklidagi Gap kim? Nima? va qayer? So'roqlaridan biriga javob beradi.
Bosh kelishikda kelgan Gaplar da turli vazifalarda keladi:
A) Asosan ega vazifasini bajaradi:
Ximmatlilik o'zining saxovati, mehr-muhabbati bilan odamlar qalbiga singib ketadi. (U. Maxkamov)
B) Kesim vazifasida keladi: Toshkent-tinchlik shahri
V) Izohlovchi vazifasida kelganda, kasb, hunar, unvon, taxallus, jins, qiyoslash kabi ma'nolarni anglatadi:
Navro'zda-Ona tabiat uyg'onadi.
G) Sifatlovchi vazifasida keladi:
Po'lat pichoq qinsiz qolmas (Maqol)
D) Undalma vazifasida kelganda, bo'laklari bilan grammatik jihatdan bog'lanmaydi:
Yaxshilik qil, bolam, yomonlikni Gap.
YE) Nominativ (atov) tarzida keladi:
Subhidam. Quyosh yGapoqidan bosh ko'tardi. (P.G'.)
Ё) Bundan tashqari bosh kelishikda kelgan Gap ko'makchi holda kelganda, to'ldiruvchi va hol vazifasini ham bajaradi:

Igna bilan quduq qazib bo'lmas. (Maqol) Ular tong bilan yo'lga chiqqan edilar. (J.Abd). Yuksal quyosh kabi, yuksal oy kabi, Sen bilan bezalsin yurting fazosi (Uyg'un)

2)Qaratqich kelishigi biror predmetning shu kelishikdagi Gapdan anglatilgan predmetga yoki shaxsga qarashli ekanligini ifodlaydi. Qaraqich kelishigida kelgan Gap kimning? nimaning? qayerning? Kabi so'roqlardan biriga javob beradi, -ning qo'shimchasi orqali shakllanadi.
Masalan: HayGapga go'zallikning manbai soddalikdir.
Ba'zan she'riyatda qaratqich kelishigi qo'shimchasi -n shaklida ham qo'llanadi: Kimki boqmabdir ishin poyoniga, Hech hisobi bo'lmaygay armoniga.
Qaratqich kelishigida kelgan Gap doimo egalik qo'shimchasini olgan Gap blian bog'lanadi va qaratqich qaralmish munosabatini hosil qiladi: kitobning varag'i, daraxtning bargi kabi.
Qaratqich kelishigida kelgan Gap da aniqlovchi turi qaratuvchi aniqlovchi vazifasida keladi.
Masalan: Guruchning kurmagi bor. Yomonning to'kmog'i bor (Maqol).
Qaratqich kelishigida kelgan Gap ikki xil belgili yoki belgisiz shaklda qo'llanadi. Belgili shaklda qo'llangan Gap -ning qo'shimchasi bilan ifodalanadi.
Belgisiz shaklda qo'llangan Gap -ning qo'shimchasi bilan ifodalanadi.
Masalan: Kasbning yomoni yo'q (Maqol)
3)Tushum kelishigida kelgan Gap ish-harakatni o'z ustiga olgan predmetni anglatadi. Tushum kelishigida kelgan Gap kimni? Nimani? qayerni? Kabi so'roqlardan biriga javob berib, -ni qo'shimchasini qo'shish orqali shakllanadi.
Masalan: Vodiylarni yayov kezganda, bir ajib his bor edi menda (X.O.)
Ba'zan she'riyatda tushum kelishigi qo'shimchasi -n, -ni shaklida ham qo'llanadi: olmazorlar gulin to'kadi, Seva bog'lab shoxin bukadi. (X.O.)
Tushum kelishigida kelgan Gap doimo fe'l bilan bog'lanadi va da vositasiz to'ldiruchi vazifasini bajaradi.
Masalan: Onangni kaftingda tutsang, Singlingni kaftingda tut (Maqol)
Tushum kelishigi 2 xil -belgili yoki belgisiz shaklda qo'llanadi: Belgili shaklda qo'llangan Gap -ni qo'shimchasi bilan ifodalanadi. Belgisiz shaklda qo'llangan Gap -ni qo'shimchasi bilan qo'llanmaydi.
Masalan: Nosirov Saidani uzoqdan ko'rishi bilan o'rnidan turdi (A.Q.) Gul tufayli tikan suv ichar (Maqol)
Belgisiz shaklda qo'llangan Gapning tushum kelishigida ekanligi mazmunidan; fe'lga bog'lanishidan anglashilib turadi. Belgisiz tushum kelishigidagi Gap fe'l kesim bilan ma'no va grammatik jihatdan juda zich bog'langan bo'lib, ular orasiga boshqa so'z kiritib bo'lmaydi.
4)Jo'nalish kelishigi shu kelishikdagi Gapdan anglashilgan predmetning ish-harakat yo'naltirgan o'rin, vaqt, sabab yoki ish-harakatning bajaralishida vosita ekanligini anglatadi.


Xulosa
Gapni o‘rganishga tayyorlov bosqichi savod o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi. Bu bosqichda o‘quvchilar predmetlarni va ularni nomi bo‘lgan so‘zlarni farqlashga o‘rganadilar. So‘zning lekik ma’nosi (har bir so‘z ma’no bildirishi)ga e’tibori oshiriladi, ma’nolarni hisobga olgan holda so‘zlar (qushlar, meva va sabzavGaplar va hokazolarni bildirgan Gaplar)ni gruppalash ko‘nikmasi shakllantiriladi. So‘zlarni leksik ma’nosi asosida gruppalash mashqlari Gaplarni taqqoslash, o‘xshash tomonlarini aniqlash, abstraklashtirish ko‘nikmasini o‘stiradi. Shunga qaramay, gramatik tushunchani shaklantirish uchun o‘quvchilar so‘zning aniq ma’nosini bilmaydilar, so‘zning leksik ma’nosini bilish bilan birgalikda uning grammatik belgilarini ham o‘zlashtirish zarur. Keyingi bosqichda Gapning leksik ma’nolari va grammatik belgilari Gapustida maxsus ishlanadi. (kim yoki nima so‘rog‘iga javob bo‘lishi, predmet bildirishi tushuntiriladi) O‘quvchilar kim? So‘rog‘iga javob bo‘lgan Gaplardan farqlashni o‘rganadilar. Bu bosqichda ular so‘zlarni so‘roq berish bilan farqlashni bilib oladilar, bolalarda mavxum grammatik tafakkur o‘sib boradi. Bolalarda ko‘pgina atoqli Gaplarni bosh harf bilan yozish ko‘nikmasi shaklanib boradi. 2-sinfda Gaplarning leksik ma’nosi, atoqli va turdosh Gaplar haqidagi bilim chuqurlashtiriladi va sistemalashtiriladi bolalar Gaplarda son bilan tanishtiriladi. “Gap” tushunchasini shakllantirish uchun shu so‘z turkumiga kiradigan Gaplarni asosiy leksik gruppalarga ajratish, barcha Gaplarga xos bo‘lgan belgilarni ko‘rsatish, ularning nutqimizdagi rolini ochish muhim ahamiyatga ega. Shu maqsadda mavzuni o‘rganishga bag‘ishlangan birinchi darslardayoq predmetlarni bildiradigan so‘zlar sistemaga solinadi. Shu so‘zlarning hammasi uchun umumiy bo‘lgan belgilar aniqlanadi. Bu so‘zlar predmetlarni bildirib, kim? Yoki nima? So‘rog‘iga javob bo‘ladi.