O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

20.3. O‘zbekistondagi bojxona qoidalari.
Xorijiy valyuta olib kirish va olib chiqish cheklanmagan, deklaratsiya shartnomasida 2000$ dan ortiq miqdorda xorijiy valyutani olib chiqishga mamlakatga muvofiq miqdorda pul olib kirilganini tasdiqlovchi bojxona deklaratsiyasi bo‘lsa, ruxsat beriladi. Milliy valyutani naqd ko‘rinishida olib chiqish va olib kirish 272000 sum qilib cheklangan (274$ atrofida). Yirik miqdordagi milliy valyutani olib kirish va olib chiqish Markaziy bank ruxsati bilan mumkin (ko‘plab nazorat punktlarida olib chiqiladigan pullar tekshiruvi amalga oshirilmaydi).

16 yoshdan katta shaxslarga 1000 tagacha sigaret yoki 1000 gr. tamaki mahsulotlari; 1,5 litrgacha alkogol ichimliklar va 2 litrgacha vino; shaxsan foydalanish uchun ma’lum miqdorda pardoz vositalari, shuningdek umumiy miqdori 10.000 $ dan ko‘p bo‘lmagan shaxsan foydalanish uchun mahsulotlar bojsiz olib kirishga ruxsat berilgan.

Giyoxvand moddalar va kuchli ta’sir qiluvchi dori-darmon (ularni qo‘llash zaruratini tasdiqlovchi reseptsiz), qurol va o‘q-dori, O‘zbekiston davlat siyosati va islom aqidalariga qarshi yo‘naltirilgan fotosur’atlar, bosma va videomaterillarni, hayvonlarni (ularni olib kirish uchun maxsus ruxsat zarur), meva va sabzavotlarni olib kirish ta’qiqlangan. Barcha qimmatbaho buyumlar (taqinchoklar, foto va video kameralar, kompyuterlar va hokozo) bojxona deklaratsiyasida qayd etilgan bo‘lishi shart.

Qimmatbaho materiallar va toshlar, muyna, qurol va o‘q-dori, badiiy va tarixiy qimmatga ega buyumlar (bunga tayyorlanganiga 100 yildan ko‘proq bo‘lgan har qanday buyum kiradi) ni olib chiqish uchun davlat Madaniyat Vazirligining maxsus ruxsati zarurdir.

O‘zbekistonga vizalar rasmiylashtirish
Mehmonxonada iste’qomat qilsangiz, sizni mehmonxona rasmiylashtiradi. Qo‘lingizga ro‘yxatga olinganligingiz haqida hujjat beriladi. Mamlakatdan chiqishda chegara xizmati O‘zbekistonda bo‘lganlikning barcha kunlariga qaydnoma mavjudligini tekshiradi.

Vaqtinchalik ro‘yxatga kirish (propiska)dan parlament va hukumat delegatsiya rahbarlari, ularning oila a’zolari, shuningdek mazkur delegatsiya texnik xodimlari, O‘zbekistonga BMT pasporti bilan kelgan shaxslar, O‘zbekistonga 15 kungacha bo‘lgan muddatga kelgan xorijiy fuqarolar, 18 yoshga yetmagan shaxslar ozod etiladi.

O‘zbekiston Respublikasiga vizalar uchun konsullik yig‘ini quyidagi miqdorda belgilangan:

A) Bir marotabalik vizalar uchun:

• 
  7 kungacha – 40 $
  
• 
  15 kungacha – 50 $
  
• 
  30 kungacha – 60 $
  
• 
  1 oygacha – 80 $
  
• 
  6 oygacha – 120 $
  
• 
  1 yilgacha – 160 $
  

Izoh: Vizaning har marotabaligi uchun tarif stavkasi 10 $ ga oshadi.

B) Ko‘p marotabalik vizalar uchun:

• 
  6 oygacha – 150 $
  
• 
  1 yilgacha – 250 $
  

V) Tranzit vizalar uchun:

• 
  24 soatgacha – 20 $
  
• 
  48 soatgacha – 25 $
  
• 
  72 soatgacha - 30$
  

G) Guruhli vizalar uchun (guruhlalda 10 kishidan kam bo‘lmasligi, 16 yoshgacha bolalardan tashqari)

• 
  15 kungacha – 15 $ - har bir kishidan
  
• 
  30 kungacha – 25 $ - har bir kishidan
  

Bundan tashqari, ko‘rsatilgan to‘lovlardan tashqari bo‘ladigan harajatlar uchun ham to‘lov olinadi. Bunday to‘lovlar hajmi viza rasmiylashtirilayotgan joyga bog‘liq. (ariza beruvchining fuqaroligidan qat’iy nazar).

Izoh: Ikki tomonlama kelishuvlar mavjud davlatlar fuqarolari uchun O‘zbekiston Respublikasiga kirish vizalarini rasmiylashtirish boshqa tartiblarda amalga oshirilishi mumkin.⁸

20.4. Turizmga oid hujjatlar
Turfirmada uslubiy ta’minot.

Turoperator tashkil qilgan turizm mahsulotining firmadagi uslubiy ta’minlanishini ko‘zda tutadi. Uslubiy ta’minot deganda sayohatni, uning amalga oshirilishi va turistlarga taqdim etiladigan xizmatlarni batafsil tavsiyalaydigan maxsus texnologik hujjatlarni tayyorlash tushuniladi. Bu – firma xodimlarining aniq, tezkor va uddaburon faoliyati va shuningdek, sayohat mazmuni, uning amalga oshirilishi hamda takomillash ishlarini doimiy nazorat qilish uchun zarurdir.

Sayohatlar texnologik hujjatlarining tarkibi va mazmuni me’yoriy hujjatlarda ko‘rsatilgan sayohatlar va ularning hujjatlari iste’molchilar huquqini himoya qilishga qaratilgan me’yoriy talablarga javob berishi lozim. Ular turizm mahsulotining sertifikatlash jarayonida nazorat qilinadi. Texnologik hujjatlar sayohatlar (yoki yo‘nalishlar) tegishli papkalariga joylanadi.

Har bir sayohat uchun texnologik hujjatlar majmui quyidagicha:

• 
  yo‘nalish bo‘yicha turistlik sayohatning texnologik haritasi;
  
• 
  turizm tashkilotining turistlar guruhlari bilan ma’lum vaqtga yuklanganlik grafigi;
  
• 
  turizm sayohati yo‘llanmasiga ma’lumot varaqasi;
  
• 
  Tur-1 «Turizm yo‘llanmasi» namunaviy shaklidagi yo‘llanma blankalari;
  
• 
  bron qilish varaqasi;
  
• 
  mijoz-turagentlar bilan shartnomalar blankalari;
  
• 
  hamkor–xizmat taqdim qiluvchilar (mehmonxonalar, transport kompaniyalari, sayohat byurolari va hokozolar) bilan shartnomalar;
  
• 
  sayohat harajatlarini hisoblash;
  
• 
  yo‘nalish tavsilotlari;
  
• 
  yo‘nalish bo‘yicha harakatlanish grafigi; yo‘nalish harita-sxemasi;
  
• 
  yo‘l ma’lumotlari matni (avtobusli sayohatlar uchun);
  
• 
  sayohat texnik o‘ziga xosliklarining tasviri (transportga buyurtmalar, chiptalar, ekskursiyalar va mehmonxonalarda xona ajratish, ovqatlanish tadbirlariga buyurtma berish muddati haqida eslatma;
  
• 
  arizalar blankalari;
  
• 
  yo‘nalish bo‘yicha transport harakati grafigi;
  
• 
  ehtimolli transport almashtirish, ko‘tish haqidagi eslatmalar);
  
• 
  turistlar uchun eslatmalar matni (alohida vaziyatlarda, masalan: karantinli mamlakatlarga safar uchun, maxsus sport yoki sarguzasht sayohatlar uchun va hokozolar);
  
• 
  yo‘nalish bo‘yicha ma’lumot materiallar;
  
• 
  reklama vositalarining variantlari;
  
• 
  prays - varaqalar (kataloglar).
  

Avtobusdagi turlarda «avtobus yo‘nalishi pasporti» to‘ldiriladi (xorijiy variantda «Safar varaqasi»). Bu hujjat O‘zbekiston Transport Vazirligi tomonidan tasdiqlanib, nafaqat yo‘nalish sxemasi va xizmatlar texnologiyasini, balki avtobusning texnik jihatlari, avtoyo‘llar xususiyatlari va kilometraji, avtoyo‘l harakati ta’qiqlari va cheklashlar, hordiq va ovqatlanish, yo‘lbo‘yi joylari, sanitar xizmat manzillarini aks ettiradi.

Asosiy Turizm hujjatlarini aniqlashtirish.

Turistlik sayohatining texnologik haritasi – mazkur sayohat bo‘yicha barcha zaruriy ma’lumotlar va xabarlarni yaqqol hamda lo‘nda ko‘rinishda beradigan hujjat. Bir qator vaziyatlarda (yo‘nalish o‘ziga xosligi va xizmat xususiyatlariga bog‘liq) ba’zi bandlar qoldirilishi mumkin. Yo‘nalish bo‘yicha turistlik tashkilotlarining yuklanganlik jadvali yo‘nalishi bo‘yicha turistlik tashkilotlari yuklanganligining aniq manzarsini aks ettiradi va uni kuzatish hamda nazorat qilish imkonini beradi.

Turistlik sayohati yo‘llanmasiga ma’lumot varaqasida turistlar uchun yo‘nalish bo‘yicha zaruriy va qo‘shimcha ma’lumotlar mavjud bo‘lib, u yo‘llanma yoki vaucherning ajratilmas ilovasidir.

Ma’lumot varaqasi o‘zida quyidagilarni aks ettiradi:

• 
  turistlik sayohatining turi va ko‘rinishi, sayohatdagi xizmat dasturining asosiy mazmunini, butun yo‘nalish uzunligi va davomiyligi, safarlar toiflari va boshqa xususiyatlar ko‘rsatiladi;
  
• 
  sayohat yo‘lining bayoni - isteqomat manzillari, isteqomat vaqti va har bir xizmat ko‘rsatish manzilida joylashtirish shartlari (bino tipi, xonadagi o‘rinlar soni, uning sanitar-texnik xizmatlari);
  
• 
  sayohat hududining qisqa bayoni (e’tiborli joylar, tabiatning o‘ziga xosligi), sayohatning har bir manzilida xizmat ko‘rsatish dasturi;
  
• 
  qo‘shimcha to‘lov uchun taqdim etiladigan xizmatlar ro‘yxati;
  
• 
  sport inshootlari va maydonchalari, mashina to‘xtash joylari, yo‘lovchi arqon yo‘llari, tomoshagohlar, bolalar o‘yin maydoncha (xona) lari, kutubxonalar, kinozallarning qisqa tavsifi va mavjudligi haqida ma’lumot;
  
• 
  turizm sayohati boshlanadigan turizm manzili va unga borish yo‘llari.
  

Qo‘shimcha ma’lumot ro‘yxatiga sayohat o‘ziga xosligi bilan bog‘liq ma’lumotlar kiradi:

• 
  yoshga oid cheklovlar, farzandli kishilar, oilaviy juftliklarni qabul qilish haqida;
  
• 
  safarli turistlik sayohatlari uchun maxsus ma’lumot;
  
• 
  aniq biror sayohat yoki yo‘nalish o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadigan boshqa ma’lumot va tavsiyalar.
  

Turizm yo‘llanmasining Tur-1 shakli qat’iy hisob-kitob blanki bo‘lib, mijozga rejalashtirilgan sayohat haqida imkon qadar to‘liq ma’lumot beruvchi rekvizitlar majmuidan iborat. Yo‘llanmaning bu shakli namunaviy hisoblanadi va Tur tashkilotlar yo‘llanmalarni ko‘paytirganda ularni boshqa zaruriy ma’lumotlari bilan to‘ldirishlari mumkin.

Mazkur yo‘llanma shaklidan nazorat-kassa mashinalaridan foydalanilmay naqd pul orqali aholi bilan hisoblashishda qat’iy hisob-kitob blanki sifatida foydalaniladi. Yo‘llanma yozilgan sana va uni qo‘llash sanasi buxgalter hisobida aks ettiriladi. Yo‘llanma berilganda yirtma talon turizm mahsulotini amalga oshirish sanasi va dalilini tasdiqlaydigan hujjat sifatida qoladi va QQS bo‘yicha imtiyozni qo‘llash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Naqd hisob-kitobda yo‘llanma kareshoklari boshqa kassa hujjatlari bilan birga saqlanadi. Naqdsiz hisob-kitobda tashkilot hisobni ta’minlashi va berilgan yo‘llanmalar kareshoklarini saqlashi lozim.

Yo‘llanmalarni soliq inspeksiyasida qayd etish va ularni raqamlash tartibi qonunchilik tomonidan belgilanmagan.

Bronlash varaqasi – bu bir guruh turistlarning vakili bo‘lgan shaxs yoki turist turizm mahsulotini tashkil qilish uchun turoperatorga bergan aniq buyurtmasidar. Yozma shaklda oldindan kelishuv xususiyatiga ega shartnomadek rasmiylashtiriladi.

Shartnomaning muhim shartlari quyidagilar:

• 
  turoperator (sotuvchi) haqida ma’lumot, jumladan turizm faoliyatini yuritish huquqiga litsenziya, tashkilotning yuridik manzili va bank rekvizitlari haqidagi ma’lumotlar;
  
• 
  turizm tadbirini amalga oshirish uchun zaruriy hamda turist (haridor) haqida ma’lumot;
  
• 
  qabuldagi turoperator (sotuvchining sherigi) haqida, litsenziyasi, yuridik manzili, bank rekvizitlari va aloqa telefonlari haqida ma’lumotlar;
  
• 
  turizm mahsulotining iste’mol xususiyatlari, isteqomat dasturi va sayohat yo‘nalishi, sayohatlar xavfsizligi shartlari va turizm mahsulot sertifikatlanganligi haqida ma’lumotlar;
  
• 
  sayohat boshi va oxirining sanasi va vaqti, uning davomiyligi;
  
• 
  turistlarni kutib olish, kuzatish va hamroh bo‘lish tartibi;
  
• 
  tomonlar huquqlari, burchlari va mas’uliyatlari;
  
• 
  turizm mahsulotining chakana narxi va uni to‘lash tartibi;
  
• 
  turistlarning guruhdagi minimal soni;
  
• 
  guruh to‘lmaganligi sababi sayohat bo‘lmasligi haqida turistni ogohlantirish muddati;
  
• 
  shartnomani o‘zgartirish yoki bekor qilish shartlari, bu bilan bog‘liq tortishuvlarni xal qilish va tomonlar zararini qoplash tartibi;
  
• 
  turist tomonidan e’tiroz bildirish muddati va tartibi (turizm mahsuloti sifatiga e’tiroz turist tomonidan turoperator yoki turagentga shartnoma vaqti tugagan paytdan 20 kun davomida yozma shaklda bildirilishi mumkin va e’tiroz olingach 10 kun davomida qoniqtirish zarur).
  

Shartnomaning boshqa shartlari tomonlar kelishuviga binoan belgilanadi. Hamkor-xizmat ko‘rsatuvchilar (mehmonxonalar, aviakompaniyalar, avtotransport tashkilotlari va boshqalar bilan) shartnomalar tegishli xizmatlar ko‘rsatish imkoniyatlarini tasdiqlaydi.

Kalkulyatsiya yoki sayohat narxining hisobi bronlash varaqasida ko‘rsatilgan usulda amalga oshirilishi mumkin. Bunda sayohat narxi har bir xizmat tannarxini jamlash va daromadning me’yoriy belgilangan foizini qo‘shish (u odatda turoperator uchun sayohat tannarxining 15-20 foizini tashkil qiladi) bilan amalga oshiriladi.

Yo‘nalish bayoni menejerlar yoki marshurut (yo‘nalish) bo‘yicha supervayzerlar, gidlar ishining qulayligi, shuningdek turagent bilan shartnomaga ilova qilinish va yo‘llanma ma’lumot varaqasi matniga kiritish uchun erkin shaklda tuziladi.

Yo‘nalish bo‘yicha harakat jadvali yo‘nalishning har bir jadvali bo‘yicha kelish va jo‘nash sanasi va vaqti ko‘rsatilgan jadval shaklida tuziladi.

Sayohat texnologik xususiyatlarining tavsifi – bu transport, chipta, muzeylarga ekskursiyalar, mehmonxonalarda joy band qilish, ovqatlanish kabilarga buyurtma berish muddatlari haqida eslatma hamda viza va sug‘urtalarni rasmiylashtirish qoidalari va muddatlari, transport almashtirish, kutish, qabuldagi gidlar yoki xorijiy vakillar, hamrox gidlar haqidagi eslatib qoluvchi hujjat. Ishni qulaylashtirish uchun sanab o‘tilgan xizmatlarga ariza blankalari maxsus tayyorlanadi. Bularning barchasi mazkur sayohat o‘tkazilishini nazorat qilayotgan xodimlarning tezkor ishlashi uchun zarurdir.

Turistlar uchun eslatmalar matni alohida, zaruriy vaziyatlarda tuziladi. Masalan, maxsus sayohatlar tashkil qilinishida (sarguzasht, sport-anjomlar bo‘yicha, sayohat vaqtida sog‘liqni saqlash va xavfsizlik kabilar) yoki turistlarining epidemik (jaydari) mamlakatlarga safar qilish holatlarda. Havfli infeksiyalar (vabo, o‘lat, sariq bezgak, OITS, bezgak) mavjudligi bois yomon ahvoldagi davlatlarga kiradigan har bir turistga turaperator imzosi va firma muhri bilan tasdiqlangan individual eslatma berish zarur. Bunday eslatmalar mavjudligi «Sheremeteva», «Vnukovo» aeroportlaridagi bojxona tekshiruvida albatta talab qilinadi.

Yo‘nalish bo‘yicha ma’lumot materiallari – bu har xil ma’lumotnomalar, bukletlar transport harakati jadvali, muzeylar ish vaqti, mehmonxonalar manzili va ulardagi yetib borish yo‘llari hamda sayohat o‘ziga xosligini eslatadigan boshqa materiallar.

Reklama prospektlari va bukletlar sayohatlar bo‘yicha turoperator imkoniyatlarining reklamasi va turistlarni ular bilan tanishtirish uchun zarur (sayohat yo‘nalishlari bo‘yicha muvofiq rekvizitlar bilan tizimli reklama ma’lumotlari).

Prays-varaqa (sahifa). Har bir turoperator firma uchun prays-sahifa eng muhim ishchi hujjatlardan biri hisoblanadi. Turagentlar bilan hamkorlikning omadli kechishi ko‘p jihatdan Prays-sahifada ma’lumot nechogli lunda va savodli bayon qilinganiga bog‘liq. Prays-sahifalar varaqa, buklet va katalog (kengaytirilgan narx takliflari) shaklida bo‘lishi mumkin. Har qalay bu turli turizm xizmatlariga narxlar haqida ma’lumotdir.

Varaqalarda ma’lumot to‘la berilgan, turpaketlar narxlari ham qisqa muddatga ko‘rsatilgan. Alohida holatlarda – bu turfirmalarning bir yoki bir necha safarlarga maxsus ilovasidir.

Mufassal narxlar taklifi katta hajimli nashrlar (katalog, buklet) bo‘lib nafaqat taklif qilinayotgan sayohatlarning mavsumiy narxlari, balki tavsiyaviy va tavsifiy tarzdagi qo‘shimcha ma’lumotlarni ham o‘z ichiga oladi: sayohatni rasmiylashtirish uchun zaruriy hujjatlar ro‘yxati, viza va bronlarni rasmiylashtirish qoidalari (bronlashtirish shevasi bilan), avia parvozlar jadvali, narxlar haqida, avtomobillar ijarasi va mehmonxonalar haqida ma’lumot.


20.5. Turist uchun tibbiy rasmiyatchiliklar
Hozirgi kunda xalqaro va ichki turizm mamlakatga molyaviy kirim va xorijiy valyuta, quvvatlari va aholi bandligini oshirish, investitsiyalar va yuqori texnologiyalar ta’minoti ko‘rinishidagi ijobiy holatlarini keltiradi. Biroq, afsuski salbiy ta’siri ham mavjud. Gap ijtimoiy-madaniy yoki siyosiy harakterdagi (turmush-tarzini, mentalitetini, boshqaruv shaklini qabul kilmaslik) ta’sir haqida emas, sayohat jarayonining nazoratsiz va ko‘proq tasodifiy ta’sir qiladigan biologik tizim buzilishi haqida borayapdi. Xavflar:

• 
  sanitar biologik
  
• 
  tabbiy xususiyatga ega.
  

Sanitar biologik xavf deganda tabiiy va qishloq xo‘jaligi muhitiga mazkur joyda qarshi immunitet paydo bo‘lmagan begona biologik tajavuzkorlarni olib kirish xatari tushuniladi. Bu ekologik muxit (ba’zan barqaror) tizimlar yemirilishining kuchli manbai va unga qarshi muqobil vosita hozircha mavjud emas.

Tibbiy havf – virusli epidemiyalar tarqalishi, ammo insoniyat ko‘p hollarda ularga qarshi profilaktik va muolajaviy choralar yaratgan. Biroq, bu jarayon yaqqol ifodalanagan tezkor va keskin jihatga ega holda jahonning turli mintaqalaridagi ekologik tizim yangi tabiiy tajavuzkorlar paydo bo‘lishi tufayli tazyiq seza boshlayatdi. Deyarli yuz yillik faol insoniy ko‘chishlar natijasida avvallari bir-biri bilan hech to‘qnash kelmagan va aloqasi bo‘lmagan biologik turlar tabiiy tarqalishida buzilish yuz berdi. Aytaylik, inson qishloq va o‘rmon xo‘jaligi uchun olib ko‘rib, butun dunyoga o‘simliklar, bot-bezaklarini tarqatadi, bu esa 10-30 emas, balki o‘n minglab turlar demakdir.

Nazorat tizimi: Bunga ko‘ra, hukumatlar turistlardan ma’lum tibbiy rasmiyatchiliklarini talab qilishadi. Masalan: Ichki Ishlar, Mudofa, Sog‘liqni Saqlash Vazirligi, Milliy Xavfsizlik Xizmati, Davlat chegaralarini qo‘riqlash qo‘mitalari, Bojxona xizmati, «O‘zbekiston havo yo‘llari», «O‘zbekiston temir yo‘llari», «O‘zavtotrans» xizmatlari tomonidan «O‘zbekiston Respublikasi davlat chegarasidan o‘tkazish punktlarida tibbiy (sanitar) nazorat haqida» qonun qabul qilingan. Bu qonun davlat chegarasi orqali o‘tish punktlarida mamlakat hududiga SanPiN № 0080-98 tomonidan belgilangan kasalliklar, xususan, o‘lat, vabo, sariq bezgak, virusli gemoragik bezgaklar, malyariya va inson hayoti uchun havfli boshqa zooantropoz hamda kontagioz kasalliklar kirib kelishining, tarqalishining oldini olishga qaratilgan. U xorijdan keladigan transport vositalari (havo, daryo kemalari, poyezd, avtotransport vositalari), yuklar, ekipaj, yo‘lovchilarga qaysi davlatga mansubligidan qat’iy nazar va O‘zbekiston Respublikasidan chiqib ketayotgan shaxslarga nisbatan qo‘llanadi. Hududning sanitar muhofazasi bo‘yicha tadbirlarni barcha vazirliklar va muassasalar, tashkilotlar, korxonalar, amaldor shaxslar, alohida fuqarolar, shuningdek chet el fuqarolari va xalqaro hamda xorijiy tashkilot va korxonalar bajarishi shart.
Tayanch iboralar: Turizmga oid rasmiyatchilik, bojxonaga oid turizm rasmiyatchiliklari, turistlik sayohatining texnologik haritasi, pasport va vizaga oid rasmiyatchiliklar, chet el pasportlar, sanitar qoidalar, kirish-chiqish tartibi, tibbiy rasmiyatchiliklar, prays-varaka, reklama prospektlari.
Mustaqil nazorat qilish uchun topshiriq va savollar:

1. 
   Turizmga oid rasmiyatchilik tushunchasi va uning mazmuni nimadan iborat?
   
2. 
   Turizm rasmitchiligi qanday bo‘limlardan iborat?
   
3. 
   Bojxonaga oid turizm rasmiyatchiliklari deganda nimani tushunasiz?
   
4. 
   O‘zbekiston bojxonasi qoidalari nimalardan iborat?
   
5. 
   Turizmga oid hujjatlar to‘plamiga nimalar kiradi?
   
6. 
   Turist uchun tabbiy rasmiyatchiliklar tartibi nimalarni talab qiladi?
   
7. 
   Butunjahon turizm tashkiloti (BTT) faoliyatining yo‘nalishlari nimalardan iborat?
   
8. 
   Pasport va vizaga oid rasmiyatchiliklar nimalardan iborat?
   
9. 
   Turistlik sayohatining texnologik haritasi nimadan iborat?
   

21. TURIZM SOHASIDA XAVFSIZLIKNING HUQUQIY ASOSLARI
Reja:

1. 
   Turizmda xavfsizlik tushunchasi
   
2. 
   Xalqaro turizmda turistlarining hayoti xavfsizligini ta’minlashning huquqiy me’yorlari
   
3. 
   O‘zbekiston Respublikasining qonun va qarorlarida turistlarning hayoti xavsizligining ta’minlanganligi
   
4. 
   Turistlarning hayoti xavsizligiga ta’sir qiluvchi omillar va turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlash tadbirlari
   

1. 
   Turizmda xavfsizlik tushunchasi
   

«Turizm xavfsizligi» keng ma’noli tushuncha bo‘lib, turizmda xavfsizlik turist va uning yuklarining xavfsizligi, turistlik muhit qatnashchilarining muhim hayotiy qiziqishlarini ichki va tashqi xavflardan, hamda turizm rivojlanishida atrof-muhitni salbiy omillardan himoyalanganligi tushuniladi.

Turizmdagi xavfsizlik – bu turist hayoti va sog‘lig‘ini saqlash maqsadida, hamda unga va atrof–muhitga (jamoaga, jamiyatga, davlatga, tabiatga) yetkazilgan zararlarni minimallashtirishga qaratilgan majmuali tadbirlardir. Dunyoda bo‘lib o‘tayotgan voqea hodisalar xavfsizlik masalasi qanchalik muhimligini ko‘rsatmoqda va bu yerda nafaqat mamlakat ichki tartibi, balki xalqaro darajada muvofiqlashtirish talab etiladi. Turizmda xavfsizlikni ta’minlash borasidagi qarorlar turistlik faoliyat sohasidagi qonunlarning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Xavfsizlikni ta’minlash sohasida uni tor va keng ma’noda ko‘rib chiqish mumkin.

Tor ma’noda u bir necha O‘zbekiston Respublikasi miqyosidagi huquqiy aktlardan iborat:

• 
  O‘zbekiston Respublikasining «Turizm to‘g‘risida»gi qonuni – 20 avgust 1999 yil № 830 – 1,
  
• 
  O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekturizm» MKni tashkil etish to‘g‘risida»gi qarori 27 iyul 1992 y. № UP-447,
  
• 
  O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekturizm MK faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida»gi qarori 28 iyul 2004 yil № 360,
  
• 
  O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Turizm faoliyatini litsenziyalashtirish to‘g‘risida»gi qarori 11 noyabr 2003 yil.
  

Keng ma’noda bu yerda umumiy tushunchaga ega huquqiy me’yorlar (aktlar) kiritiladi, ularda turizm xavfsizligi to‘g‘risida ham alohida me’yorlar ko‘rsatilgan. M: «Sug‘urtalash to‘g‘risida», «Prokratura to‘g‘risida», «Sudlar to‘g‘risida» «Iste’molchilar huquqini himoya qilish to‘g‘risida», «Chegara to‘g‘risida», «Pasport to‘g‘risida», «Xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmaganlar to‘g‘risida», vazirliklar, hukumat va hokimiyat qarorlari, korxonalar qarorlari va boshqalar.

Turizmda xavfsizlik 5 tamoyillar asosida ta’minlanadi:

1. Milliy qonunlar, xalqaro huquqlar asosida turistlarni jo‘natuvchi yoki qabul qiluvchi davlat ularni himoya qilishi, panohiga olishi shart. Mamlakatda xorijiy turistlar kelishini nazorat qiluvchi, shaxsiy mulkini shaxsiyatini himoya qiluvchi, joriy-qidiruv ishlarini olib borish, sug‘urta to‘lovlarini to‘lash, valyuta ayriboshlash, madaniy qiymatga ega buyumlarni olib chiqish, axborot olishga imkoniyat, diplomatik va advokat ko‘magi va boshqa masalalarga tegishli huquqiy – me’yoriy aktlar qabul qilinadi. Turistlik firmalar litsenziya oladilar va mahsulotlarini sertifikatlaydilar. Xalqaro me’yorlar aviatashuchilar, suv transporti kompaniyalari, avtokorxonalardan avariya va favqulodda hodisalarni oldini olish maqsadida yagona va universal standartni bajarishni talab qiladi.

2. Makrodarajadagi tashkiliy mexanizmlar asosida. Bevosita va bilvosita turistlar xavfsizligini ta’minlash bilan bog‘liq davlat va jamoa tarkiblari yordamida. Bular huquqiy, tartibni saqlash kuchlari (militsiya, razvedka xizmatlari) jinoyatchilik rivojini oldini oladi; bojxona tarkibi – bular, eksport – import, kontrabanda bilan kurashadilar; qutqaruv xizmatlari (tog‘ hududlarida, o‘rmonlarda, yong‘indan, tibbiy, FHV va boshqalar.) – odamlarni tabiiy ofatlar va texnogen xavflari mavjud joylardan qutqaradilar. Tashqi ishlar vazirligi – vaqtinchalik kelgan mamlakatda har xil holatlarga tushib qolgan fuqarolarga konsullik himoyasi xizmatini taqdim etadilar. Soliq qo‘mitasi – iqtisodiy jinoyatchilikga qarshi kurashadi, standartlashtirish xizmati – iste’molchilarga taklif etiladigan tovar va xizmatlar soni va sifatini nazorat qiladi, prokuratura – davlat va shaxsga qarshi harakatlarni oldini oladi, veterinariya va sanepidemialogiya xizmati – sanitariya talablarini tekshiradi va b.

3. Mikrodarajadagi tashkiliy mexanizm asosida. Bu sayohatchilarga bevosita xizmatlar taklif etuvchi turistlik korxonalardir. Masalan: turfirma marshrutni sertifikatlaydi, sug‘urta kompaniyasi – sayohatchini sug‘urtalaydi, mehmonxona-yong‘in va epidemiologik xavfsizlikni ta’minlaydi, avtoransport korxonalari mashinalarning texnik ahvolini tekshiradi.

Mahalliy jamoa ham tashrif buyuruvchilarga xavfsizlikni ta’minlashlari shart. Buning uchun gidlar maxsus tayyorgarlikdan o‘tadilar, marshrutlar xavfsizligi (yo‘llar toshloq, zaharli o‘simliklar, yovvoyi hayvonlar) tekshiriladi, turistlarga maxsus moslamalar (palatka, qutqaruv jileti, dori-darmon) bilan ta’minlanadi, qutqaruvchilar va o‘rmon xizmatlari guruh kelgani va ularning bu yerda bo‘lish muddati haqida ogohlantiriladi va boshqalar.

Turistning o‘zi ham xavfsizlik qoidalariga rioya qilishi shart. Ya’ni, uning hayoti va sog‘lig‘iga nimlar xavf solishini anglashi, qabul qilingan talablarga rioya qilishi, hushyor bo‘lishi shart.

4. Iqtisodiy mexanizmlar asosida. Xavsizlik ta’minlanishining iqtisodiy mexanizmlari turist hayoti va mulkiga zarar yetkazilganda uni qoplashni nazarda tutadi. Masalan: sug‘urta kompaniyasining sug‘urta fondi zaruriy summani to‘lashga qurbi yetadigan bo‘lishi kerak. Davlat muhim organlar faoliyatini kerakli darajada moliyalashtirishi zarurkim, ular o‘z vazifalarini ya’ni, yo‘qolgan turistlarni izlash, jinoyatchilardan himoyalash, kasalliklardan davolashlarni bajarishsin.

5. Ijtimoiy – madaniy va siyosiy darajada xavfsizlik deganda jamiyatni boshqa ijtimoiy qarashlardan – diniy, g‘oyaviy, udumlarning buzulishi va boshqalar nazarda tutiladi. Afsuski turizm alkogolizm, narkomaniya va boshqa salbiy oqibatlarga ham sabab bo‘lmoqda. Bu yerda xalqaro terrorizmga qarshi kurash, diniy ekstremizmga qarshi davlatlararo koalitsiyalarni tuzish ham e’tiborga olinmoqda.

Jadval 21.1.

Darajalar	Jalb qilingan strukturalar	Faoliyati
Birinchi: Davlat /xizmati tarkiblari	Ichki ishlar Vazirligi	Jamoa tartibini saqlash, jinoyat-chilik bilan kurashish, kriminal holatlarni nazorat qilish Turistlik politsiya. Xorijiy turistlarni olish mamlakat bo‘ylab harakatlanish
	Milliy xavfsizlik xizmati	Terroristlar, ekstremistlarga qarshi kurash, garovga olishning oldini olish
	Sog‘liqni saqlash vazirligi	Epidemiyaga qarshi kurash, kasalliklarni oldini olish, aholi salomatligini nazorat qilish
	Favqulodda hodisalar vazirligi	Texnogen va tabiiy ofatlarni ogohlantirish va oldini olish, operativ – qutqaruv tadbirlarini o‘tkazish
	Bojxona qo‘mitasi	Kantrabandagi qarshi kurash, eksport-import operatsiyalari jarayonida uyushgan jinoyatchilikni oldini olish, madaniy boyliklarni noqonuniy chiqib ketishga yo‘l qo‘ymaslik
	Tashqi ishlar vazirligi	Xorijdagi fuqarolarga konsullik himoyasini ta’minlash
	Mahalliy ma’muriyat	Ma’lum hududiy hodisani nazorat qilish
Ikkinchi: Davlat / jamoa xizmati tarkiblari	Gidrometeorologiya xizmatlari / seysmik stansiyalar	Tabiiy ofatlarni bashorat qilish, tabiiy ofatlar oqibatini baholash
	Mudofaa vazirligi	Aholi va shu jumladan turistlarni tashqi agressiyalardan himoyalash
	Standartlash, sertifikatlash va metrologiya xizmati	Tovar va xizmatlarni standartlash, ularni iste’mollash uchun xavfsiz ekanini tekshirish, turmahsulotni sertifikatlash
	Antimonopoliya qo‘mitasi	Monopoliyaga yo‘l qo‘ymaslik, sifatsiz xizmatlardan himoyalash, g‘irrom raqobatning oldini olish
	Milliy turizm ma’muriyati	Turizm sohasi faoliyati, xizmat sifatini tekshirish, ob’ektlarda xavfsizlik darajasi
	Turistlik tashkilotlar assotsiatsiyasi	Turizmning xususiy sektorida xizmatlar sifatini nazorat qilish
	Iste’molchilar huquqini himoya qilish jamiyati	Iste’mol huquqini himoya qilish, g‘irrom raqobat oldini olish
	Tabiatni asrash qo‘mitasi	Tabiat bag‘rida odamlarning o‘zlarini tutishlari, xavfli flora va fauna haqida ogohlantirish
Uchinchi: Davlat / jamoa xizmati tarkiblari / OAV	Yo‘l qurilish xizmati – qurilish vazirligi	Shosse, magistrallar, harakat xavfsizligi. Bino, inshootlar qurilishi va ularning xavfsizligi
	Transport faoliyati ustidan nazorat	Passajirlarni tashishga mo‘ljal-langan transport xavfsizligi
	Yong‘inga qarshi kurash xizmati	Yong‘inga qarshi tadbirlar
	Energiya nazorati va kommunal xizmatlar, telekommunikatsiya	Elektr tarmoqlar xavfsizligi, chiqindilarni olib chiqish, xavf tug‘ulganda operativ aloqani ta’minlash
	OAV	Xavflar haqida axborot berish
	Mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish organlari	Ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlash, hududda xavfsizlikni ta’minlash
To‘rtinchi: Xususiy/ xizmatlar tarkiblari	Turistlik tashkilotlar	Gidlar-marshrutda xavfsizlik qoidalariga rioya qilish, menejer – turistlik faoliyat qatnashchilarini boshqarish, turlider – guruhda holatni nazorat qilish, muammoni boshqarish, korxonalarda xavfsiz-lik – mehmonxonalarda, ob’ektlarda
	Jismoniy shaxslar	Muammoning oldini olish uchun turistlar shaxsiy xavfsizlikka rioya qiladilar