O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Ishbilarmonlar davrasi a’zosi – aniq bir maqsad sari intiluvchan faol shaxsdan farqli o‘laroq qimmatli ta’til uchun o‘zida ko‘proq mablag‘ga ega. Doimiy turar joyi va o‘zining oilasi bo‘lganligi uchun uzoq masofaga ketishni xohlamaydi. U ishbilarmonlar jurnali, gazetalar o‘qiydi va qisqa sayohat, tabiat va axborotlar to‘g‘risidagi ko‘rsatuvlar muxlisi.

Ko‘k yoqaliklar – uncha katta bo‘lmagan shaharlarda yoki katta shaharlarning atrofida, chetlarida turadilar, xalqning boyligi to‘g‘risida qayg‘uradilar (vatanparvarlik hissi). Oilasi bilan palatkalarda dam olishni ajoyib deb biladi. Baliq ovlashni yaxshi ko‘radi.

An’anaviy uy egasi – uning asosiy muammosi bo‘lib, tez o‘zgarayotgan zamon bilan birga boraolmayotganligidir. Eski urf-odatlarga molik va boshqa odamlardan ham shuni kutadi. Har bir ishlatilgan pulidan maksimal daromad olishga harakat qiladi. Hech qachon kreditga harid qilmaydi. Tavakkalchilik bilan bog‘liq barcha ishlardan uzoqroq yurishga harakat qiladi. Komediyalarni yaxshi ko‘radi. Dunyodagi so‘nggi yangiliklar haqida faqat televizor orqali xabardor bo‘lishni afzal ko‘radi.

Yuqorida qayd etilgan segmentlar iste’molchilar haqida yuzaki tavsif beradi. Turistlik xizmat bozorini umumlashtirilgan segmentlar harakteristikasi bo‘yicha bo‘linganda turli talab va istakli iste’molchilar guruhi namoyon bo‘ladi. Har bir segment asosiy bozorni tashkil qilib, ushbu bozorda maxsus tur mahsulot ishlab chiqariladi. Ijtimoiy demografik ma’lumotlar har bir segmentning fizik va moliyaviy xususiyatlari va cheklanmalarini namoyon qiladi. Turmush tarzini namoyon qilish har bir segmentning talab va so‘rovnomasi haqida ma’lumot beradi. Har bir segmentdan foydalanish haqidagi ma’lumotlar qaysi vosita yordamida mazkur segmentni reklama qilish maqsadida reklama kompaniyasi o‘tkazish kerakligini ko‘rsatadi

Shunday qilib segmentlashni amalga oshira borib turistlik firmalar biron bir alomatlari o‘xshash bo‘lgan mijozlar guruhini aniqlaydi. Har bir bozor segmentlari o‘ziga xos turistlik takliflarga muvofiq kelishi kerak. Bunday yondashish amalda bor bo‘lgan talabni faqatgina qoniqtiribgina qolmay, balki unga o‘zgartirishlar kiritadi.

Butun jaxon turistlik tashkilot daromadlar darajasini belgilash kombinatsiyasi asosida va ta’lim darajasi bo‘yicha to‘rtta turistlik xizmat bozori segmentini ajratadi.

Birinchi segmentga – o‘rtacha yoki qisman past daromadli shaxslar kiradi. Ularninng sayohatdan asosiy maqsadi dengizda dam olish, bunda ularning sayohat joyi va maqsadi narx – navoga bog‘liq bo‘ladi. Bunday turistlik xizmat bozori segmenti uchun kuchli taassurotlarga ega bo‘lish shart emas. Bu toifadagi turistlar xizmat narxi yuqori bo‘lgan servis xizmatlarga tayyor bo‘lmagan holda, ularning sifati uchun juda talabchan bo‘lishadi. Bunday turistlarning asosiy tamoyili – hamma narsani oxirigacha olish, qabul qilish. Ular darajasi yuqori mehmonxonalarni tanlamaydilar, ammo ko‘ngil ochar dasturlar va tungi ekskursiyalarga katta qiziqish bilan qaraydilar. Butun dunyo turistlar aloqasida bunday turdagi turistlik segment eng ko‘p hisoblanib, turistlik ommaviy yondashuvchi massani hosil qiladi, odatda bunday turist yaqin masofani, ya’ni birinchi duch kelgan dengizni tanlaydi.

Ikkinchi segmentga – daromadlari o‘rtachadan yuqori bo‘lgan shaxslar kiradi. Ushbu turistlar ko‘p hollarda yuqori malakaga ega bo‘lgan, ayrim hollarda o‘rta – maxsus bilimli shaxslardir. Ularning asosiy maqsadi dam olishni, tevarak-atrofni o‘rganish bilan hamohang o‘tkazish bo‘lib, ularda o‘rganish, ko‘rish istagi yuqori bo‘ladi. Ular agar qiziqtiruvchi ob’ektni ko‘rish iloji bo‘lsa o‘zlarining komfort qulayliklardan ham voz kechishlari mumkin.

Uchinchi segmentga – yuqori daromadli shaxslar kiradi. Ular yuqori malakali bo‘lganlari uchun tevarak-atrofni ko‘rish, bilish va o‘rganishga harakat qilishadi. Bu yerda ikkita yosh toifasi bo‘lib, ular: o‘rtacha va “uchinchi” yoshdir. Uchinchi daraja yoshdagi shaxslar guruhlar tarkibida sayr qilishadi, o‘rta yoshdagilar esa tanishlari va do‘stlari bilan sayohat qilishni yoqtiradilar. Ushbu segment uzoq 2–3 xafta davom etuvchi sayohatlarni ma’qul ko‘radi. Bundan tashqari ularni qimmatbaho suvenir – sovg‘alar qiziqtiradi.

To‘rtinchi segment – bular yuqori malakali kishilar bo‘lib, tabiatni, ma’daniyat, yashash tarzi, xalqlarning dini, udumlari bilan qiziquvchi shaxslardir. Ushbu toifada turlicha daromadga ega kishilar bo‘lib, sayohat uchun ular kattagina mablag‘ ajratishlari mumkin. Ko‘pincha ular yig‘ilgan omonatlarini ushbu yo‘lda sarflashadi. Ushbu bozor segmenti ko‘pchilikni tashkil qilmaydi, ammo keyingi paytlarda ularning soni oshib bormoqda.

Jadval 18.2.

Daromadlar darjasi bo‘yicha guruhlar	Turistlar guruhi	Foiz
1-guruh (100 dollargacha)	Toshkent va Toshkent atrofi bo‘yicha ekskursiyalar, sport turlari, pensionerlar uchun sanatoriyalar	7%
2-guruh (300 dollargacha)	Sanatoriya va sog‘lomlashtirish komplekslarida dam olish (3-5kun)	13%
3-guruh (500 dollargacha)	Avtobus turlari (Chexiya, Polsha, Vengriya), shop turlar (Italiya), dam olish (Turkiya, Kipr, Vengriya)	20%
4-guruh (1000 dollargacha)	Suvdagi marshrutlar, kombinatsiyalashgan va sog‘lomlashtirish turlari	50%
5-guruh (1000 dollardan yuqori)	Dengiz kruizlari, ish bilan bog‘liq, tog‘-changi va ekzotik turlar	10 %

18.2. jadvalda daromadlari bo‘yicha iste’omol darajasiga ega bo‘lgan turistlik xizmat talabdorlari guruhi keltirib o‘tilgan.

Birinchi guruh iste’molchilari qisman kam hajmga egadirlar. Bundan kelib chiqadigan fikr ijtimoiy turizmning taklif qilinadigan sohalari kam bo‘lar ekan.

Ikkinchi guruh iste’molchilari egallagan mavqeda turadi. Bu yerda ham taklif kilinuvchi xizmatlar spektrini ko‘paytirish kerak degan fikr kelib chiqadi.

Uchinchi guruh bir muncha o‘zgarmas bo‘lib, ular iste’molchilar daromadi darajasidan kelib chiqilgan holda guruhda hajmi yuqori.

To‘rtinchi guruh ga tavsif bera borib shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, turistlik sohaning rivojlanib borishi, ichki va ijtimoiy turlarga talabning kengayishi ushbu guruhning kamayib borishiga sabab bo‘ladi.

Beshinchi guruh iste’mol xizmat darajasi bo‘yicha o‘zgarmas mavqe’ni egallagan. Uning dinamikasida turli ijtimoiy – iqtisodiy faktorlar tebranishi yuzaga keladi.

18.3. Turizm xizmat bozoriga ta’sir qiluvchi asosiy omillar
Turizm xizmat bozoriga va turizm talabiga bir qancha omillar ta’sir qiladi. Turizm talabiga boshqa tovar va xizmatlar kabi aholining oldigan daromadi va ularning sayohat uchun ishlatilishi ta’sir qiladi.

Turizm iqtisodiyotning bir tarmog‘i sifatida ikki holatda barqaror bo‘ladi, ya’ni fuqarolarning bo‘sh vaqtlari va yetarli daromadlarining borligi bilan belgilanadi. Shu sababli turizmda yuqori darajada turizmga bo‘lgan talabni shakllantirish uchun, aholining bo‘sh vaqtini va daromadini oshirish yo‘llarini amalga oshirish kerak. Turizmga bo‘lgan talabni oshiruvchi asosiy ob’ektiv omil bo‘lib, aholining bo‘sh vaqti tendesiyasi hisoblanadi.

Aholining ba’zi ehtiyojlari qondirilmaguncha, turizm ommaviy ahamiyat kasb etmaydi. Turizm xizmat bozorini tahlil qilishda turizm xizmat bozoriga ta’sir qiluvchi asosiy omillar, ya’ni so‘nggi yillarda O‘zbekistonda o‘z o‘ringa ega bo‘lgan iste’molchilarning ijtimoiy –demografik va psixologik xatti-harakatlarini ko‘rib chiqamiz.

Bu yerda asosiy omil bo‘lib, aholining joylashish strukturasi, aholining daromadlar darajasi, ta’lim, mashg‘ulotlar turi, aniq bir irqga mansubligi, jinsi, vaqti, hayot tarzi va h.k. hisoblanadi.

Aholining strukturasi – O‘zbekiston ko‘p millatli respublika bo‘lib, bu yerda yuzdan ortiq millat va elat vakillari yashaydi. Aholining asosiy qismi o‘zbeklardan iborat bo‘lib, ularning salmog‘i muttasil ortib bormoqda. Yevropalik aholining salmog‘i kamaymoqda, buning sababi tub aholi bilan yevropalik aholining tug‘ilish darajasidagi katta tafovvutdir. Respublika aholisining yuqori sur’atlar bilan o‘sishi istiqbolda ham kutiladi. 2015 yillarga aholi 36333 ming kishini tashkil qilishi hisoblab chiqilgan.

Hozirda turizm rivojlanishining kelajagini aholi strukturasining o‘zgarishi belgilaydi. Shu tufayli O‘zbekistonda turizmni rivojlantirishga barcha asoslar mavjudligi ko‘rinib turibdi.

Yosh. Aholi strukturasida yoshining o‘zgarishi biznesning barcha sohalariga ta’sir qiladi. Turizm rivojlanishini bashorat qilishda, mamlakat aholisining yosh bo‘yicha tarkibini o‘rganish va turizm xizmat bozoriga ta’sirini aniqlash muxim ahamiyat kasb etadi.

G‘arb kuzatuvchilari turizm xizmat bozoriga ta’sir qiluvchi quyidagi yosh bo‘yicha segmentlarni ajratadilar.

Bolalar. Bolalar tug‘ilishining ortishi turizm uchun uncha yaxshi emas. Sababi yosh bolalari va chaqaloqlari bor oilalar sayohatdan ko‘ra uyda o‘tirishni afzal ko‘radilar. Bundan tashqari bunday oilalarda sayohat uchun ishlatilishi mumkin bo‘lgan daromadning bir qismi yosh bolalar va chaqaloqlarga ishlatishadi. Ammo yosh bolalarning o‘sish tendensiyasi turizmning kelajak-dagi rivojlanishi uchun yaxshi omil hisoblanadi. Sababi kelajakda bu yosh bolalar turistlik xizmatlarning salohiyatli iste’molchilari hisoblanadilar.

O‘smirlar bozorning asosiy segmentini tashkil etadilar. Sababi ular o‘zlarining individual harid qobiliyatiga ega. Qayerda dam olish kerakligiga oila a’zolariga o‘zlarining ta’sirini o‘tkazadilar. Ular mustaqil turistlar hamdir. Sayohat qilishiga shaxsiy transport vositalarining borligi asosiy omil hisoblanadi.

Turizm xizmat bozorida yoshlar ikki yosh kategoriyalari bo‘yicha bo‘linadilar, ya’ni 18 dan 24 yoshgacha va 25 dan 34 yoshgacha. O‘zlarining ko‘p sonliligi va ko‘proq harakatlanish qobiliyati bilan, bu kategoriyadagilar turizm xizmat bozorining holatiga ta’sir qiladi. Odatda bu guruhdagi yoshlar ko‘pchilikni tashkil qilganligi sababli, bu segmentning kompleks tendensiyasini aniqlash mumkin: kechroq turmush qurish, oilada faqat bir bolaning tug‘ilishi, kichik uy xo‘jaligi, oiladagi har ikkala a’zosi uchun ham kar’eraning muhimligi. Turizm xizmat bozorida yoshlarning ko‘proq ikki guruhi uchraydi: turmush qurmagan va bolasi yo‘q yosh oilalar.

Aholining harid qobiliyatiga 35 yoshdan 44 yoshgacha bo‘lganlar asosiy ta’sir ko‘rsatadilar. Bu segmentning hayot tarzi butun mamlakat hayot tarzi bo‘la boshlaydi, bu xoh sayohat bo‘lsin, yoki dam olish maskanlari bo‘lsin, aynan shu guruhdagi aholi samolyotlardagi sayohatlarga va kurortlarda dam olishga ishqiboz. Sayohatga va ko‘chish vositalariga ular ko‘p pul sarflaydilar. Bularning ko‘pchiligi yaxshi ta’lim olgan. Ular uchun o‘z bilimlarini takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Yangi axborotlarni olishni ular o‘zlari uchun fikrlash doirasini kengaytiruvchi vosita deb biladi. Bu guruhdagi kishilarning ehtiyojlarini qondirish, turizm biznesining kelajakdagi rivojlanishiga ta’sir qiluvchi asosiy omil hisoblanadi.

45 yoshdan 54 yoshgacha bo‘lganlar. O‘zlarining yashash joylaridan uzoqroqda, kurortlarda dam olishga, samolyotlarda sayohat qilishga molikdir.

Bu guruh asosini ijtimoiy faol kishilar tashkil qiladi. Bu yoshdagigilar barcha qulayliklar bo‘lishini va ekskursiya dasturlariga o‘zlarining kasbiga bog‘liq ob’ektlar bilan tanishishni kiritilishini xohlaydilar.

Asosiy e’tibor qaratilishi lozim bo‘lgan tendensiya – bu keksa yoshdagi aholining o‘sib borishidir. (60-65 yosh va 65 yoshdan yuqori). Bu bozor doimo o‘sib boruvchi va boshqa yoshdagi segmentlarga nisbatan asosiysidir. Bu turizmning ajralib turuvchi jixati shundaki, bu yoshdagilar xodimlar xizmatiga, tibbiy yordamga va h.k.larga talabi yuqori. Shu jumladan bu turistlarning dam olish vaqtlari chegaralanmaganligi sababli, aynan turizmning mavsum oylari (iyul, avgust) ni chetlab o‘tishga harakat qiladi va iliq kuz mavsumini yaxshi ko‘rishlari bilan, kishini o‘ziga jalb qiladi. Bu yoshdagi guruhlarning turizm va sayohatga bo‘lgan munosabati nuqtai nazaridan uch asosiy guruhlarga ajratiladi: 55 yoshdan 64 yoshgacha: 65 yoshdan 74 yoshgacha va 75 yoshdan yuqori. 55 yoshdan 64 yoshgacha bo‘lganlar, qo‘llarida naqd pul borligi va bolalarining o‘qishi, tarbiyasi va ta’minotidan ozodligi bilan harakterlanadi. 65 yoshdan 74 yoshgacha bo‘lganlar faol pensionerlar hisoblanib, sayohatchilarning asosiylarini tashkil qiladilar. 75 yoshdan yuqori aholi unchalik faol emas va shu sababli uzoq davom etuvchi va olis sayohatlarga molik emaslar.

Daromad. Aholining harid qobiliyati turizm rivojlanishining asosiy omilidir. Daromadlarning o‘sishi bilan turizmga sarf-harajatlar ham oshadi. U yoki bu oilaning daromadi qanchalik yuqori bo‘lsa, shunchalik tursayohatga imkoniyati yuqori bo‘ladi. O‘zlariga to‘q odamlar daromadlarining bir qismini aynan turizmga sarflashni ma’qul qiladilar. Vaqt tejash vositasi sifatida ularni ko‘proq aviatransportlar orqali uchishlar jalb qiladi.

O‘ziga to‘q mijozlarning dam olish uchun qiladigan harajatlarining ko‘p qismi, tur mahsulotni harid qilishga, joylashishga, ko‘ngil ochar dasturlarga va ovqatlanishga sarf qiladilar. Transportga qilinadigan harajatlar jami harajatlarning katta qismini tashkil qiladi. Sababi, transport xizmatlarida tejamkorlik qilish, joylashtirish va ovqatlanishga ko‘ra ancha qiyin. Turizmga bo‘lgan talab to‘g‘ridan-to‘g‘ri iste’molchilarning daromadlariga bog‘liq. Shu sababli doimo aholi daromadlari tarkibidagi o‘zgarishlar tendensiyasini kuzatib borish kerak. Agar iqtisodiy ko‘rsatgich kamaysa, turistlik korxonalar o‘z mahsulotlari narxlarini tushirishlari kerak.

Iqtisodiyotdagi o‘zgarishlar tufayli, inflyatsiya aholi asosiy qismining jamg‘arilgan pul mablag‘larining kamaishi oqibatida, aholining aniq daromadlari keskin tushib ketdi. Bunday xolatda turistlik firmalarda ichki turizmni rivojlantirish istiqbollari vujudga keladi, ya’ni chetga ancha qimmat sayohat urniga uncha uzoq bo‘lmagan va arzonroq mamlakat ichidagi sayohatga talabni shakllantirish kerak.

Ta’lim. Aholining turistlik faolligi to‘g‘ridan–to‘g‘ri salohiyatli iste’molchilarning ta’lim darajasi bilan bog‘liq. Ta’lim odamlarni qiziqishini kengaytiradi va shu sababli turizmga ta’sir qiladi. O‘rta ma’lumotli odamlar ko‘ngilochar sayohatlarni afzal ko‘radilar. Oliy ma’lumotli odamlar esa ko‘proq sayohat qilishga molikdirlar. Bu toifadagi aholida yuqori darajada daromad manbai bo‘lib, sayohat chog‘ida asosiy harakatlanish vositasi sifatida aviatransportni afzal ko‘radilar.

Kasb. Turizm mahsuloti va xizmatlarining haridiga turistning qanday kasb bilan shug‘ullanishi ma’lum ma’noda ta’sir ko‘rsatadi. Idoralarda ishlovchilar, xizmatchilarga nisbatan ko‘proq sayohat qiladilar. Lekin yil mobaynida ko‘proq sayohatni menedjerlar, bank xodimlari va boshqaruv apparati xodimlari amalga oshiradilar. Turistlik firmalar mashg‘ulot turlari bo‘yicha guruhlarni aniqlab olishga harakat qiladilar. Ba’zi bir turistlik firmalar aniq bir kasb guruhlari uchun maxsus turmahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashtiriladi. Lekin har doim ham iste’molchilarni aniq bir ko‘rsatkichlar, ya’ni daromadi, ma’lumoti, yoshi va mashg‘ulot turlari bo‘yicha ajratib bo‘lmaydi. Ayrim ishchi xizmatchilar yetarlicha yuqori daromadlarga ega bo‘lishlari mumkin, lekin ularning harid qobiliyati boshqaruv apparati xodimlari harid qobiliyatidan keskin farq qiladi. Odatda yuqori maosh oladigan ishchilar turizmga kamroq pul ishlatadilar. Bu guruhdagilar faol sayohat qiluvchilar bo‘lmasalarda, salohiyati bo‘yicha bozorda turizm menedjerlarining e’tiborini jalb qiladilar.

Irqi. Ma’lum bir millat va irqning son jixatdan kamligi ham turizm xizmatlarining salohiyatli iste’molchilari bo‘lishi mumkin. Aholining bu qismi o‘zlarining milliy an’analari, madniyati va urf-odatlariga ega. Bu guruh odamlarida mahalliy aholidan farqli ravishda harid qobiliyati o‘ziga xos bo‘ladi. Bu guruhdagi salohiyatli iste’molchilar o‘zlariga alohida maxsus yondashishni va maxsuslashgan marketing dasturini bo‘lishini talab qiladi.

Jinsi. O‘zbikiston aholisi tarkibida ayollar 51 % ni tashkil qiladi, sababi ayollarning o‘rtacha umri erkaklarnikiga nisbatan o‘sib bormoqda. Bundan tashqari doimo o‘suvchi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jabhalarda ayollarning roli oshib bormoqda. Bu omillar ayollarni turizm xizmat bozoridagi asosiy segmentga aylantirmokda.

O‘zbekistonda ishlovchi ayollardan ko‘ra uy bekalari ko‘p. Ishlovchi ayollar ko‘p hollarda yuqori daromadlarga ega va shu sababli oilada qo‘shimcha daromad bo‘lishi tufayli sayohatlarga yetarli pul mablag‘lari bo‘ladi.

Ishlayotgan ayollar orasida kar’eraga qiziquvchi ayollar turfirma uchun ancha istiqbollidir. Shu sababli jinslarning ijtimoiy rolida o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda va bu iste’molchilar harakatidagi o‘zgarishlarga olib kelmoqda.

Bo‘sh vaqtning mavjudligi. Odamlar sayohatga nafaqat pullarini balki vaqtlarini ham sarflaydilar. Xatto eng yuqori daromadga ega bo‘lgan shaxs ham agar vaqti bo‘lmasa tur sayohatini amalga oshira olmaydi. Rivojlangan jamiyatda vaqtning yetishmasligi (xuddi daromadi yetishmasligi kabi) turizmni chegaralovchi asosiy omildir.

So‘nggi vaqlarda aholining bo‘sh vaqti hajmi oshdi bunga ish kunlarini haftasining qisqartirilishi, uzoqroq ta’til bayram kunlari, maktab ta’tillari, to‘liq ish kunining bo‘lmasligi, nafaqaga chiqish, nodavlat ishlarda band bo‘lishligi va ma’lumot darajasidagi o‘zgarishlar asosiy ta’sir etuvchi omillar bo‘lib xizmat qiladi.

Urbanizatsiya oqibatida qishloq xo‘jaligida band bo‘lgan va kichik aholi yashaydigan punktlardagi aholi soni qisqarmokda. Avval “sayohat qilmaganlar”ning bir qismini tashkil etgan aynan shu ijtimoiy aholi turizm xizmat bozoriga yangi segment sifatida kirib kelmoqda.

Oxirgi yillardagi har xil siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarga qaramay, mamlakatimizdagi turizm sohasi yildan-yilga barqaror ravishda mahsulotlar va xizmatlar ishlab chiqarishni ko‘paytirib borayotgan xalq xo‘jaligi tarmog‘i bo‘lib qolmoqda. Mamlakatimizdagi turistlik xizmatlar bozorida hozirgi vaqtda asosan an’anaviy shakllar faoliyat ko‘rsatmoqda. Agar yo‘llanmalarning narxi doimiy oshib boradigan bo‘lsa, dam oluvchilar soni ham tegishlicha kamayib boradi. Yuqorida aytilganlardan shu narsa kelib chiqadiki, hozirgi sharoitda O‘zbekistonda eng dolzarb muammolardan biri turistlik sohani qayta tashkil qilish, uning rentabelligini, birinchi navbatda, yuqori texnologiyali komplekslar va tegishli infrastrukturaga ega turistlik markazlarni tashkil qilish evaziga oshirish hisoblanadi.

Tayanch iboralar: Turistlik xizmat bozori, turistlik xizmat bozorini rejalashtirish, turizmning iqtisodiy ko‘rsatkichlari, segmentatsiya, turistlik xizmat bozori kon’yunkturasi, turistlik mahsulotlar va xizmatlar bozori, turistlik xizmat bozoridagi marketing strategiyasi, , infrastruktura, O‘zbekistondagi turistlik xizmat bozori.

Mustaqil nazorat qilish uchun topshiriq va savollar:

1. 
   Turistlik xizmat bozorini rejalashtirishning xususiyati nimadan iborat?
   
2. 
   Turistlik xizmat bozorini rivojlantirishning iqtisodiy ko‘rsatkich-larini bashorat qilish nimalarda namoyon bo‘ladi?
   
3. 
   Turistlik xizmat bozori kon’yunkturasini tahlil qilish nimani nazarda tutadi?
   
4. 
   Turistlik xizmat bozorini segmentatsiyalash qanday amalga oshiriladi?
   
5. 
   Turistlik mahsulotga talab segmentatsiyasi nimalardan iborat?
   
6. 
   Turizm xizmat bozoriga ta’sir qiluvchi asosiy omillar nimalardan iborat?
   
7. 
   Turistlik mahsulotlar va xizmatlar bozorining bir qismi sifatida taklif va talabga tavsif bering.
   

19. TURISTLIK TASHKILOTLARDA MARKETING STRATEGIYASINI ANIQLASH

Reja:

1. 
   Marketing strategiyasi rejasining bosqichlari.
   
2. 
   Vaziyat tahlili, korxona maqsadini rejalashtirish.
   
3. 
   Muqobil strategiyalarni tanlab olish.
   
4. 
   Strategiyalarni baholash va nazorat qilish.
   
5. 
   Marketing dasturini ishlab chiqish.
   

19.1. Marketing strategiyasi rejasining bosqichlari
Marketing strategiyasini shakllantirishda korxonanning asosiy vazifasi shundan iboratki, noaniqlik va tavakkallik darajasini kamaytirish, hamda tanlab olingan ustuvor taraqqiyot yo‘nalishlarida resurslar konsentratsiyasini ta’minlashdan iborat. Bu maqsadga erishish esa faqatgina puxta o‘ylangan keng qamrovli rejalashtirishdagina amalga oshishi mumkin.

Strategik marketingni rejalashtirish – mavjud imkoniyatlar va marketing sohasidagi imkoniyatlar o‘rtasidagi strategik muvofiqlikni qo‘llab-quvvatlash asosida firmaning maqsadlariga erishishga imkon beruvchi o‘ziga xos strategiyalarni ishlab chiqish jarayonidir.

Strategik marketingni rejalashtirishda qo‘yidagi ketma-ketlik bosqichlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:

• 
  Vaziyat tahlili;
  
• 
  Korxona maqsadlarini rejalashtirish;
  
• 
  Muqobil strategiyalarini ishlab chiqish;
  
• 
  Strategiyalarni tanlash va baholash;
  
• 
  Marketing dasturini ishlab chiqish.
  

19.2. Vaziyat tahlili, korxona maqsadini rejalashtirish
Korxona marketing strategiyasini aniqlash, mazkur korxonadagi aniq vaziyatga bog‘liqdir. Shuning uchun strategik marketingni rejalashtirishni birinchi bosqichi – bu korxonaning joriy faoliyatini tahlilidir. U marketing tadqiqotlari natijalariga asoslanadi, hamda uning yordamida korxonaning bozor imkoniyatlari aniqlanadi.

Vaziyat tahlili avvalo, SWOT – tahlilni aniqlashga yo‘naltiriladi:

• 
  tashqi marketing muhitida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan imkoniyatlar va xavf-xatarlar;
  
• 
  korxonaning ichki marketing muhtini ichki hisoblarini belgilovchi kuchli va kuchsiz tomonlar.
  

Shu tarzda, vaziyat tahlili korxonaning ichki imkoniyatlari va resurslarini baholashga, bu o‘zgarishlarga korxonaning moslashuv darajasi va tashqi muhit o‘zgarishlar tendensiyasini aniqlashga imkon beradi.

3. 
   Muqobil strategiyalarni tanlab olish
   

Muqobil strategiyalarni ishlab chiqishda marketing modellarini turli sinalgan nazariya va amaliyotidan foydalaniladi. Uning doirasida korxona o‘z imkoniyatlarini, mahsulotlarini, bozorlarini, raqobatchilar holatini, iste’molchilarni va h.k. larni baholashi mumkin. Olingan baholar asosida korxona resurslari va vazifalari taqsimlanadi hamda mos ravishdagi marketing strategiyalari ishlab chiqiladi.

Keng tarqalgan muqobil strategiyalarni tanlash modellari bo‘lib quyida-gilar hisoblanadi:

«Mahsulot bozor» matritsasi
Mazkur matritsa to‘rtta marketing strategiyasini ishlab chiqishga imkon beradi.

Bozorni chuqurroq o‘zlashtirish strategiyasi, agar firma amaldagi bozorda yetarli darajada mashhur bo‘lgan tovar bilan oldindan faoliyat ko‘rsatayotgan vaziyatda tavsiya etiladi.

Agar bozor o‘sayotgan bo‘lsa yoki to‘yinmagan bo‘lsa, bu usul yaxshi samara beradi. Mazkur strategiya sotishni rag‘batlantirishni turli-tuman shakllari, intensiv reklama qilish yo‘li bilan sotish hajmini oshirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.

Yangi mahsulot ishlab chiqish strategiyasi amaldagi bozorga firma o‘zining yangi xizmatlarini taklif etish tavsiya etiladi. Firma yangi mahsulotlarini korxonaga nisbatan aniq bo‘lgan yaxshi taniqli bo‘lgan mijozlarga taqdim etsagina mazkur strategiya samara beradi. Sotishning odatdagi usullaridan foydalaniladi. Biroq, qo‘llab-quvvatlovchi marketing tadbirlari zarurdir, chunki yangi mahsulot bo‘lgani uchun faol reklama, bozorga mahsulotni siljitish, sotishni rag‘batlantirishni taqoza qiladi.

Bozor chegaralarining kengayish strategiyasi bozorni yangi segmentlarini aniqlash hisobidan, ya’ni amaldagi mahsulotlarni sotish uchun va rejalashtirilgan foydani olish uchun yetarli bo‘lgan talab mavjud xolatda samara beradi.

Diversifikatsiyalash strategiyasi faoliyat ko‘lamini kengaytirish zaruriyati uchun foydalaniladi. Bu esa yangi bozorlar uchun yangi mahsulotlar taklifida aks etadi.