O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi

Pedagogik turkum fanlarni o‘qitishga innovasion yondashuvlar. Ta’lim tizimining uzluksizligi – zamon talabi. Uzluksiz ta’lim shunchaki deklaratsiya emas, balki shaxsning zaruriy ehtiyojlariga aylanishi kerak. Shu maqsadda ham yangi axborot texnologiyalariga asoslangan masofaviy ta’limda zarurat paydo bo’lmoqda.
An’anaviy ta’lim tizimidan o’rin olgan o’qituvchi–darslik–talaba tizmasini qat’iylik bilan yangi: talaba–darslik–o’qituvchi tizmasiga o’zgartirish talab qilinmoqda. Rivojlangan mamlakatlar ta’lim tizimi xuddi shu tamoyillarga asoslangan va bu falsafa, pedagogika va psixologiyada yangi yo’nalish hisoblanadi.
Agar an’anaviy ta’lim tizimida asosiy bilim manbai sifatida o’qituvchi va darslik hisoblangan bo’lsa, ta’limga yangicha yondashuvda o’qituvchi asosan talabaning mustaqil va faol ta’limiy faoliyatining tashkilotchisi, ishonchli konsulptanti va yordamchisi sifatida maydonga chiqadi. O’qituvchi o’z mahoratini, bilimi, malakalarini talabalar faoliyatini diagnostika qilish, bilimlarni egallash va amaliyotda ulardan to’ri foydalanish bo’yicha yordam berishi lozim bo’ladi. Bu esa o’qituvchidan yuksak darajada mahorat talab qiladi.
Talabalar oldida turgan bosh vazifa – o’z bilimlarini mustaqil kengaytirishning samarali yo’llarini egallab olishdir. Mutaxassis zarur axborotlarni mustaqil topib olishi, muammoni hal qilishning maqsadga muvofiq yo’llarini izlashi, olayotgan bilimlarini chuqur tahlil qilishi, ularni amalda qo’llashi kerak.
Tayyor bilimlarni shundaygina o’zlashtirib olish va umumlashtirish darajasida ta’lim beriladigan bo’lsa, yuqoridagi vazifalarni hal qilishda to’ri kelmasligi mumkin. hozirgi sharoitda ta’lim berishda ta’lim shu zailda ko’rilsa insoniyatning tayyor bilimlarini o’zlashtirib olishi, yaoni bir shaxsdan ikkinchisiga o’tkazish bilan shuullanish talabalar tafakkurini rivojlantirishga olib kelmaydi va bu amalda isbotlangan. oliy ta’lim talab darajasida tashkil qilinsagina ko’zlangan maqsadlarga erishish mumkin. Shunday ekan o’qitishning interfaol usullaridan foydalanishimiz zarur.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib aytish lozimki, metodika – ta’limning maqsadlari, vazifalari, mazmuni, metodlari, shakllari, vositalari va o’rganilayotgan muayyan fanlar orqali ta’lim-tarbiya berishning usullarini tadqiq qiluvchi fan.
Keyingi vaqtlarda metodikaning nazariy va metodologik asoslari, uning pedagogik fanlar tizimidagi o’rni va amaliyot bilan aloqasi, rivojlanish qonuniyatlari, ilmiy tadqiqot metodlari, metodik tadqiqotlar samaradorligini oshirish yo’llari kabi masalalarga alohida eotibor qaratilmoqda. Bularning barchasi metodika fani nazariyasining taraqqiyotiga asos bo’la oladi. Bundan tashqari metodik hamda qiyosiy metodik tadqiqotlar olib borilmoqdaki, bunda metodikaning fan sifatida shakllanishi, shuningdek, o’quv fanlarini metodikasi bo’yicha to’plangan tajribalar chet mamlakatlar metodik fanlari tizimiga nisbatan qiyosiy o’rganilmoqda.
O’quv adabiyotlarda quyidagi klassik ta’rif mavjud: “Metodika quyidagi masalalarni hal qilib beradi: nima uchun o’qish? qanday o’qish? nimani o’qish va qanday o’qish?” Boshqacha qilib aytganda, metodika muayyan fan o’qitishning maqsadini, o’qitishning mazmunini, metod va vositalarini belgilab beradi.
Pedagog muayyan fanlarni o’qitishning maqsadlarini aniq belgilab olishi kerak. Ta’limning maqsadi talabalarni bilim, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish, ular dunyoqarashini, eotiqodini shakllantirish, qobiliyatini, aql-zakovatini rivojlantirish, o’stirish, kasbiy faoliyatga tayyorlashdan iborat. Bosh maqsad – malakali mutaxassisni tayyorlash.
Maqsadlarni belgilashda o’quv fanining zamonaviy rivojlanish tendentsiyasi ham inobatga olinadi. Ta’lim maqsadlari o’qitish metodlari va shakllarini, vositalarini keng ko’lamda qo’llash orqali amalga oshiriladi.
Metodika fani talabalarni ta’limning maqsadi, mazmuni, ta’limni tashkil etish shakllari, metodlari, vositalari bilan tanishtiradi, ularda pedagogik faoliyat ko’nikma va malakalarini tarkib toptiradi. Shuningdek, ta’limda talabalar bilish faoliyatini faollashtirish, ilmiy-tadqiqotchilik faoliyatini rivojlantirish, izlanuvchanlik, ijodiylik kabi sifatlarni tarkib toptirishga qaratiladi.
Metodikaning nazariy asoslarini psixologiya va didaktika tashkil qiladi. Psixologik nuqtai nazardan ong va faoliyat birligi tamoyiliga murojaat qilish mumkin. Ushbu tamoyil asoschilari A.N.Leontpev va S.L.Rubinshteynlar hisoblanadi. Bu tamoyilga binoan inson psixikasi faoliyat jarayonida shakllanadi: mehnat, o’quv, o’yin. Inson faoliyat orqali rivojlanadi. S.L.Rubinshteyn fikrlash jarayoniga samarali tahsir ko’rsatuvchi omil o’rganilayotgan voqea-hodisalarning muammoli qo’yilishi degan oyani ilgari suradi. Bu tamoyil keyingi vaqtlarda o’quv dasturlari, darsliklar yaratishda o’z aksini topmoqda.
Albatta, o’quv jarayoni samarali bo’lishida ta’limga qiziqishni uyg’otish juda muhimdir. Asosiy qiziqish manbai o’quv materialining mazmuni hisoblanadi. O’quv materiali mazmuni yorqin, yangilikka boy, obrazli bo’lishi hamda hayrat hissini, ma’naviy-ruhiy holatni vujudga keltirishi, seminar ahamiyati ko’rsatilgan bo’lishi kerak. Buning uchun talabalarda qiziqish uyotishi mumkin bo’lgan qiziqarli misollar, faktlar, video va individual vositalari, gazeta, radio xabarlari tanlanadi. Ta’limga qiziqish o’quv-mashqiy o’yinlar orqali ham amalga oshirilishi mumkin. Ularga quyidagi talablar qo’yiladi:
1. O’quv dasturiga mos bo’lishi.
2. Mahlum ta’limiy maqsadlarni ko’zlashi.
3. Mahlum izchillikka rioya qilinishi.
4. Talabalar individual xususiyatlarini hisobga olishi.
5. O’yin qoidalarining sodda va aniq qo’yilishi.
6. har bir talabaning faol ishtirok qilishi.
Ta’lim jarayonining didaktik asoslari. Ta’lim jarayoni pedagog va talabalar faoliyatidan iborat va muayyan ta’limiy vazifalar hal qilinadi, yaoni bilim, ko’nikma va malakalar egallanadi, talaba shaxsi shakllanadi. Ta’lim jarayoni quyidagi elementlardan iborat:
1. Ta’lim maqsadlarining belgilanishi.
2. Ta’lim maqsadlarini amalga oshirilishini taominlovchi ta’lim mazmuni – dastur va darsliklarda keltiriladi.
3. Ta’lim tamoyillari, metodlari va vositalari.
4. Ta’lim shakllari.
5. Ta’lim natijalarining aniqlanishi va navbatdagi yo’nalishning belgilanishi.
Demak, pedagog ta’lim jarayoni rejalashtirar ekan, har bir mavzuga yuqoridagi elementlarni inobatga olgan holda tayyorgarlik ko’radi. Ta’lim jarayoni o’zaro boliq, murakkab tizimni tashkil qiladi.
Ta’lim mazmuniga quyidagi to’rt element kiritilishi lozim:
1. Dunyo, ob’ektiv borliq haqidagi bilimlar.
2. Bilimlar asosidagi ko’nikma va malakalar.
3. Ijodiy faoliyat mezonlari.
4. Umuminsoniy, ma’naviy qadriyatlarni o’zida mujassam qilishi.
Bu elementlarning har biri shaxs uyun kamol topishida o’ziga xos vazifalarni bajaradi. I.Ya.Lerner, M.N.Skatkin nazariyasiga ko’ra ushbu yo’nalishni keng talqin qilish mumkin. Bilimlar orqali ko’nikma va malakalar shakllanadi, turli muammolarni hal qilish natijasida ijodiy faoliyat tarkib topadi va shaxsda o’zga insonlarga, borliqqa, tabiatga, o’z-o’ziga nisbatan mahlum munosabatlar tizimi vujudga keladi, his-tuyular uyonadi.
Ta’lim jarayoniga umumiy qonuniyatlar xos bo’lib, bu qonuniyatlarni aniqlash o’qitishni ongli va samarali boshqarish yo’llarini ishlab chiqishda yordam beradi. Didaktik qonuniyatlar ta’lim jarayonini tushunish uchun nazariy asosdir. Didaktik qonuniyatlar asosida o’qitishni tashkil etish haqida aniq, ilmiy jihatdan tekshirilgan ko’rsatmalar ishlab chiqish mumkin.