O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirligi

1.2.Afaziyaning turlari.
Kishilar o‘rtasidagi muomalaning asosiy vositasi nutq hisoblanadi. Inson nutqi yordamida o’z fikrini, his-tuyg‘ularini izhor qiladi hamda boshqalarning hissiyotlarini bilib oladi. Bu nutqiy faoliyat og‘zaki va yozma tarzda amalga oshiriladi. Jamiyatda ko‘ramizki, nutqida nuqsoni bor insonlar ko‘p uchraydi. Nutqdagi nuqsonlarni neyrolingvistikaning yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan afaziologiyada ko’rib chiqamiz. Klinik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, miya faoliyatining buzilishi nutq faoliyatining buzilishiga olib keladi. Nutqdagi bu kamchiliklar esa, albatta, tilning barcha jihatlariga o‘z ta‟sirini ko‘rsatadi.Afaziya – bu bosh miyaning shikastlanishi natijasida nutqni to‘liq yoki qisman yo‘qotishdir. Afaziya (yunoncha a - inkor qo`shimchasi, fasis –nutq, ya‟ni gapira olmaslik, so‘zlash qobiliyatining buzilishi).
Afaziyaga bosh miya po‘stloqqavatidagi so‘zlashish markazining o‘zgarishi sabab bo‘ladi. Nutqiy kamchiliklarni o‘rganuvchi soha afaziologiya bo‘lib, keng tadqiqotlar olib borilgan sohalardan biri hisoblanadi. O‘ng qo‘lda yozadiganlar va ish qiladiganlarda nutqiy zonalar chap yarimsharda joylashgan bo‘ladi. Shunday ekan afaziologiya chap yarim sharning tadqiqi bilan shug‘ullanadi.7 Afaziya nutqiy organizmlarning buzilishi yoki bosh miya po‘stlog‘i ostidagi nerv markazlarining buzilishi, bosh miyada shishning , jarohatlanishning, insult, yallig‘lanish jarayoni hatto alkogol, qattiq toliqish, qo‘rqinch va shunga yaqin bir qancha psixik kasalliklar natijasidavaqtincha miya buzilishi inson nutqiga ta‟sir ko‘rsatadi.
Afaziyani Verniki, Lextgeym, Luriyalar atroflicha tasnif etganlar. Ayniqsa Luriya tomonidan qilingan tasnifi rus afaziologiyasida keng o‘ganilgan. Agar miyadagi nutqiy zonalarning hammasi shikastlansa , total afaziya yuzaga keladi va bunday holda nutq umuman yo‘qoladi. Miyaning nutqiy zonalardan biri shikastlansa, qisman afaziya vujudga keladi va bunda nutqni tushunish imkoniyati bo‘ladi. XX asr boshlarida afaziya muammolari, uning dinamikasi, aql-idrokka asoslangan qayta tiklovchi ta‟lim va nutq nuqsonlarini o‘z-o‘zidan o‘zgarishiga bo‘lgan qiziqish ortib ketdi.
Ko‘p tadqiqotchilar afaziyani o‘rganishni, uni yengib o‘tish usullarini, uning dinamikasini bilimlarning mustaqil sohasi afaziologiyaga umumlashtirish fikrini ilgari suradilar. Ko‘p mamalakatlarda tibbiy muassasalarda va shu bilan birga alohida ixtisoslashtirilgan markazlarda afaziyaga chalinganlarda nutqni qayta tiklash bilan shug‘ullanuvchi labaratoriyalar soni ortib bormoqda. Bu nuqsonlarni yengib o‘tish bo‘yicha muntazam ravishda tadqiqotlar olib borish tadqiqotchilar uchun uzoq vaqt davomida afaziyada nutq holatini kuzatish imkonini berdi va afaziya holatidagi nutq o‘zgarishini o‘rganishga bo‘lgan qiziqishni oshirdi. Tadqiqotchilar afaziya holatida nutqning o‘zgarishiga ta‟sir ko‘rsatuvchi turli omillarni ko‘rsatib o‘tadilar, biroq ularning barchasi miya shikastlanishining mahalliylashtirilishi va hajmi, bemorning yoshi va ta‟lim darajasi, buzilishlarning dastlabki darajasi va afaziya turiga bog‘liq ekanligini alohida ta‟kidlab o‘tadi. Ikki yuz yildan beri olib borilayotgan afaziyani o‘rganish tadqiqotlari, nevrologiya va psixologiya, logopediya va neyropsixologiyaning qadimiy o‘zgarmas muammolaridan biri hisoblanadi. Bu mavzu ko‘plab adabiyotlarda yoritilgan, unga bag‘ishlangan yuzlab maqolalar, monografiyalar va darsliklar chop etilgan. Ushbu muammoni o‘rganishga bo‘lgan qiziqishning o‘tib ketmayotganligi tasodif emas, chunki ushbu murakkab hodisani olrganish psixologiya va neyropsixologiya, nevrologiya va defektologiya, lingvistika va psixolingvistikalarning ko‘plab fundamental metodologik va nazariy masalalarini anglashga keng yo‘l ochib beradi. Afaziyaga bo‘lgan qiziqish va davom
ettirilayotgan tadqiqotlar diagnostik va reabilitatsion amaliyot talablari bilan ham bog‘liq. Afaziya klinikasi o‘zi haqida aniqroq va ko‘proq ma‟lumotlarni, afaziyani diagnostika qilish va uni yengib o‘tishga qaratilgan samarali ilmiy asoslangan yondashuvlarni talab etadi. Afaziyani o‘rganish, nomlari XIX asr nevrologlari, psixiatrlari, lingvistlari, anatom va fiziologlari, keyinroq XX asr psixologlari va neyropsixologlari, defektolog va logopedlari darsliklari va monografiyalari varaqlaridan tushmayotgan, butun dunyoga mashhur olimlar bilan bog„liq. Masalan, Gall, Dakslar (ota va o„g„il), fiziolog Flurens kabi vrachlarning asarlari keng tanilgan. XIX asr oxirida tadqiqotlar olib borgan P.Broka, K.Vernike, Dj.Djekson, L.Lextgeym, K.Klayst, A.Pik, P.Mari kabi olimlarning asarlari muhim ahamiyatga ega. XX asr boshlari va o„rtalarida rus nevrologi V.M.Astvatsaturov, A.Kojevnikoa, V.M.Bexterov, V.V.Bolotov va boshqalarning asarlari keng tarqaldi. So„ngra L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, A.R.Luriya,
S.L.Rubinshteyn, V.M.Kogan, M.S.Lebedinskiy, E.S.Beyn kabi mashhur psixologlar, M.B.Krol, F.V.Bassin, L.Stolyarova, N.N.Traugott, V.K.Orfinskaya kabi mashhur klinitsistlar ushbu muammoga e‟tibor qaratdilar. Afaziyaning hozirgi kunda e‟tibor markazida bo’lgan ilmiy dissiplinalar ro’yxatining o’ziyoq o’z davrida uzoq muhokamalardan so‘ng “afemiya” va “alaliya” yoki hozirgi kunga qadar Fransiyada “afaziya” atamasi o‘rniga qo‘llaniluvchi “anartriya” atamalari o‘rniga qabul qilingan “afaziya”ning bir xil emasligi murakkabligidan dalolat beradi. Mamlakatimiz va chet el afaziologiyasida afazik buzilishlarni sinflarga bo‘lishning turli tizimlari mavjud. Ularning orasida eng ko„p tarqalgani A.R.Luriyaning tasnifidir. Ushbu tasnifga muvofiq afaziyalarning quyidagi ko‘rinishlari mavjud:.
1Motor afaziya
2.Sensorafaziya
3.Amnestik afaziya
4. Akustik- mnestik afaziyaBilamizki, o‘ta murakkab funksional tizimni aks ettiruvchi inson miyasining biri miya qobig‘ining ishini ta‟minlovchi va uzoq muddat davomida tanlash faoliyati turlarini amalga oshirishni, boshqasi ma‟lumotni olish, qayta ishlash va saqlashniva uchinchisi kechayotgan faoliyatni dasturlash, tartibga solish va nazorat qilishni ta‟minlovchi uch asosiy bloklarning doimiy ishtiroki asosida ishlaydi. O‘zini tutishning har bir harakati – aniq maqsadga yo‘naltirilgan harakat, qabul qilish, eslab qolish yoki tafakkur qilish jarayoni – garchi ularning har biri zaruriy jarayonning o‘ziga tegishli bo‘lgan qismini ta‟minlasa-da, ushbu uchta funksional bloklarning birgalikda olib boradigan harakatiga tayanadi. Bu dalillar miyaning jarohatlar, o‘smalar yoki mahalliy qon quyilishi sababli yuzaga keladigan u yoki bu qismlarining mahalliy shikastlanishi natijasida paydo bo‘luvchi o‘zgarishlarni tizimli tarzda o‘rganish natijasida aniqlangan bo‘lib, har bir blokning o’ziga xos xususiyatlari mavjud.Birinchi blok apparatlarining (miyaning o‘zak qismlari, medial qobiq yoki limbik sohalar apparatlari) shikastlanishi qobiq tonusining modal-spetsifik pasayishiga olib keladi va psixik faoliyatning tanlovchi, selektiv kechishini imkonsiz holgakeltiradi yoki juda murakkablashtiradi.Ikkinchi blok apparatlarining (chap chakkaning ikkilamchi qismlari yoki boshning tepa-gardan qismi) shikastlanishi ma‟lumotni qabul qilish va qayta ishlash uchun zarur bo‘lgan sharoitlarni jiddiy ravishda buzadi va bu buzilishlarning har biri modal-spetsifik (ko‘rishga, eshitishga oid, kinestetik-maydonga oid) buzilishlarga olib keladi. Bu apparatlarning chap miya qismi shikastlanishi ma‟lum ma‟lumotni til yordamida qayta ishlash imkoniyatini cheklab qo‘yadi. Uchinchi blok apparatlarining (miyaning peshona qismi) shikastlanishi qobiqning umumiy tonusini o‘zgartirmagan va ma‟lumotni qabul qilishning asosiy shartlariga dahl qilmagan holda, istaklar paydo bo‘lish jarayonini, harakatlarni dasturlashni qiyinlashtirgan holda ma‟lumotni faol qayta ishlash jarayonini buzadi, ularni boshqarish va bu jarayonlarning kechishini qat‟iy nazorat qilishga to‘sqinlik qiladi.Biz bir necha marotaba ta‟kidlab o‘tganimizdek, har qanday fikr ma‟lum sabab yoki nutqda ma‟lum fikrni ifodalashni nazarda tutadi. Biroq biz yaxshi bilamizki, miyaning peshona qismlarining mahalliy shikastlanishida aynan shu funksiyasi jiddiy ravishda buziladi va bu shikastlanish keyingi faol harakatni dasturlash asosida yotuvchi maqsadning yuzaga kelish faolligiga salbiy ta‟sir ko‘rsatadi.
Tabiiyki, bu holatlarda biz qat‟iy maqsad va fikrni faol shakllanishini talab etmaydigan, nutqning takroriy va dialogik turlari asosida namoyon bo„luvchi fikrlarni faol shakllanishida jiddiy buzilishlar yuzaga kelishini kutishimiz mumkin.Shu sababli ayni shu holatlarda keng fikrlarni tayyorlash uchun zarur bo„lgan sharoitlar yo‘qolishini kutish mumkin.
Takroriy, nominativ nutq saqlanib qolgan holda bu yerda ravon, keng ochib berilgan fikrning shakllanish jarayoni buziladi. Shunday holatlar mavjudki, ularda miyaning boshqa bo„limlarining , ya‟ni chap chakka sohasining ikkilamchi bo‘limlari shikastlanishi mavjud. Miyaning boshqa bo‘limlarining shikastlanishi ushbu elementlarni faol izlash qobiliyatini saqlagan holda nutqning leksik elementlarini aniq tanlab olish qobiliyatining parchalanishiga va “so‘zlar ma‟nosining begonalashishiga” olib keluvchi fonematik eshitish qobiliyatini buzilishiga olib keladi. Bu holatlarda yuzaga keluvchi fikrlarni shakllantirishning buzilishi umuman boshqa tabiatga ega bo‘lishini kutish tabiiy. Biz bilamizki, bosh miya chap yarim sharining tepa qismi va gardan qismlarining shikastlanishi simultan, ya‟ni kenglikka oid sintezlarning buzilishiga olib keladi.
Murakkab tizimlarda ma‟lumotning alohida elementlarini tashkillashtirilishini keskin qiyinlashtiradi va murakkab mantiqiy-grammatik munosabatlarning shakllanishini buzadi. Tabiiyki bu kabi nuqsonlar fikrni shakllantirish va uni dekodirlashning umuman boshqa zanjirlarini buzilishiga olibkeladi. Bu guruh afaziyaga chalinganlarining nutqiy muloqotida, yuqorida aytib o‘tilgan holatlardagidan keskin farq qiluvchi buzilishlar namoyon bo„ladi. Bir qancha tadqiqotchilarning nazariyalari muhim ahamiyatga ega bo„lib, ular afaziyaning 3 ta shaklga ega deb hisoblaydi. Yuqorida keltirilgan uch blok asosida afaziya turlari va uning xususiyatlariga alohida to‘xtalib o‘tilgan.
Motor afaziya inson miyasidagi Broka markazi shikastlanishi natijasida yuzaga keladi. Afaziyaning bu turida afaziyaga chalinganlar nutqni tushuna oladi, lekin gapirmoqchi bo‘lganda so‘zlarni topa olmasligi sababli gapira olmaydi. Motor afaziya bosh miya o‘ng yarim shar maydonini harakatga keltiruvchi a‘zolarning shikastlanishi natijasida yuzaga keladi. Harakatga keltiruvchi markaz Broka markazidir. 1861 yilda Polem Broka chap peshonaning pastki orqa uchdan bir qismi buramalarida “so‘zlar obrazini harakatlantiruvchi markaz” deb ataluvchi Broka markazini topdi va birinchilardan bo‘lb motor afaziya holatini ta‟riflab berdi. Motor afaziyaning ikki shaklga bo‘lish mumkin:1. Afferent motor afaziya2. Efferent motor
Motor afaziyaning bu ikki shakli o‘ziga xos xususiyatlari bilan bir-biridan farqlanadi.
Afferent motor afaziyada afziyaga chalinganlar tovushlarni chalkashtirib, ya‟ni bir-biridan farqlanadigan, ammo qaysidir jihatlari bilan bir guruhga mansub tovushlarni almashtirib qo‘llaydi. Bunda afaziyaga chalinganlar tovushlarni talaffuz qilish qobiliyatini yo‘qotadi. Efferent motor afaziyaga chalinganlar alohida-alohida tovushlarni oson talaffuz qiladi, lekin so‘z va iboralarni talaffuz qilayotganda biroz qiyinchiliklarga uchraydi. Bunda so‘z va iboralarni talaffuz qilishda tutilib –tutilib talaffuz qiladi.
Afferent motor afaziya
Afferent motor afaziya orqa markaziy va bosh miya po‘stlog‘ining tepa qismi shikastlanishi natijasida yuzaga keladi. Afferent motor afaziya (afferent – olib kiruvchi, afferentlar – asab tugallanmalari). Afferent uchun tovushni tanlash zanjirining buzilishi xosdir. Shuning uchun afaziyaning bu turi tovushlar tarkibini buzilishi kabi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Dastlabki davri nutq organlariga yaqin ko‘rib bo‘lmaydigan kamchiliklarni o‘z ichiga oladi. Nutqiy buzilishning bu turida so‘zlar ular yozilgandagi kabi talaffuz etilmaydi. Ular talaffuzda tovushlarni almashtirib talaffuz qiladi. Bunda nutq organlari harakatining buzilishini sezish mumkin. Asosiy kamchilik so‘zlarni aniq va to‘g‘ri talaffuz qilish imkoniyati yo„q. Bunda og‘zaki nutqda tartibsizlik vujudga keladi va motor afaziyaga chalinganlar nutqini tushunish qiyin bo‘ladi. Og‘ir holatlarda o‘z-o‘zidan paydo bo‘luvchi nutq umuman yo‘qolib qolishi, dialogik nutqi esa qo‘pol ravishda buzilishi va exolaliya bilan (echo – aks ettirilishi, lalia - nutq), ya‟ni suhbatdoshning so„zlarini oddiy takrorlash. Ayrim hollarda bu exopraksiya bilan birga kechadi, ya‟ni inson suhbatdoshi ortidan mexanik ravishda harakatlarni takrorlaydi Masalan, Afaziyaga topshirilgan chalinganga aytilayotgan so‘zAfaziyaga chalingan aytayotgan so‘zXalat Xanat, xadatDom Lom, tomPapa MamaXvost Gvozd, kost, trostAfferent motor afaziyada odatda oral va artikulyatsion praksisning buzilishi kuzatiladi. Ixtiyoriy oral harakatlarning kinestetik afferentatsiyasining buzilishi markaziy buzilish hisoblanadi. Bemorlar til, lab va boshqa talaffuz organlari yordamida harakatlarni amalga oshirish qobiliyatini yo‘qotadilar. Ixtiyoriy ravishda bu harakatlar ular tomonidan oson bajarilishi mumkin, chunki oral harakatlar hajmini chegaralovchi falajlikning yengil formasi yo‘q. Bu oral apraksiya deb nomlanadi. Oral apraksiya nutqning tovushlarini talaffuz etishga bevosita bog‘liq bo‘lgan artikulyatsion apraksiyaning asosida yotadi. U alohida artikulyatsion holat yoki boshqacha qilib aytganda talaffuzning parchalanishida namoyon bo‘ladi. Bemorlarning og‘zaki nutqida apraksiyaning dag‘alligi darajasi bilan bog‘liq holda u quyidagilarda namoyon bo‘ladi:Artikulyatsiyalangan nutqning yo‘qligida; Holatlarni buzib talaffuz qilishda;
Artikulyatsiya izlashday Bemorlar ayrim vaqtlarda faqatgina oddiy oral pozalarnio‘xshatishnigina eplay oladilar, biroq ularni og‘zaki buyruqlar asosida ko‘p hollarda amalga oshira olmaydilar. Til va lablarning tartibsiz harakatida namoyon bo‘luvchi pozalarni qidirish kuzatiladi.
Artikulyatsion apraksiya afaziyaning ushbu turining birlamchi nuqsoni hisoblanadi va butun sindromning “o‘zagi”ni tashkil qiladi. Afaziyaga chalinganlar artikulyatsiyasiga kolra yaqin bo‘lgan tovushlarni aralashtirib yuboradilar, har doim ham ularni akustik namuna asosida takrorlay olmaydilar.Ko‘pincha bemorlarda hattoki unli tovushlarni takrorlashda ham qiyinchiliklar yuzaga keladi. Fonemaning artikulyatsion obrazini ko’ra olishga tayanish vazifani birmuncha osonlashtiradi.Efferent motor afaziyaEfferent afaziya – (efferents – chiqaruvchi; efferentlar – reflektorli yoyning yakuniy qismi) birinchi marotaba 1861 yilda P.Broka tomonidan ta‟riflangan. U miya chap yarim sharining premotor qobig‘ining pastki qismlarining shikastlanishi natijasida yuzaga keladi. Fikr bildirish grammatikasini parchalanishiga va nutqiy stereotiplarning inertligi oqibatida bir so‘z yoki bo‘g‘indan boshqa so‘z yoki bo‘g‘inga o‘tishning murakkabligiga sabab bo‘ladi.13 Me‟yoriy holatida u bitta oral yoki artikulyatsion harakatning boshqasi bilan ravon almashinuvini ta‟minlaydi. Bu esa artikulyatsiyalarning suksessiv ketma-ketlikda tashkillashtirilgan qatorlarga, ya‟ni A.R.Luriyaning nomlashiga ko‘ra “kinetik harakatlantiruvchi musiqaga” birlashishi uchun zarur.14 Harakatlantiruvchi zonalarning o’choqli shikastlanishida artikulyatorli harakatlarning patologik inertligi yuzaga keladi. Bir artikulyatsion pozadan ikkinchisiga erkin o‘tishga to‘sqinlik qiluvchi perservatsiyalar paydo bo’ladi. Buning natijasida afaziyaga chalinganlar nutqi uzuq-yuluq bo‘lib boradi. Iboraning alohida parchalarining tutilib qolishi bilan kechadi. Nutqning talaffuz etiladigan tomonining bu kabi nuqsonlari nutqiy funksiyaning boshqa tomonlarining ham tizimli buzilishlariga sabab bo‘ladi: o‘qish, yozish, qisman nutqni tushunish. Shunday qilib, artikulyatsion apraksiyalar ayrim jihatlargagina tegishli bo’lgan afferent motorafaziyadan farqli ravishda, efferent afaziyada ularning seriyalariga tegishli bo‘ladi. Afaziyaga chalinganlar alohida tovushlarni nisbatan osonroq talaffuz etadilar, biroq so‘z va iboralarni talaffuz qilishda jiddiy qiyinchiliklarga duch keladilar. Motor afaziyaning bu shaklida alohida tovushlarni talaffuz qila oladi, lekin so‘z va iboralarni talaffuz qilayotganda bir tovush talaffuzidan ikkinchi tovush talaffuziga o‘tayotganda qiynaladi. Buning natijasida o‘z fikrini , ya‟ni so‘zlarni, gaplarni uzuq-uzuq holda talaffuz qiladi.