69
1) o‘quvchilarni qo‘shish va ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish
amallarining
mazmuni bilan tanishtirish;
2) Hisoblash usullaridan o‘quvchilarning ongli foydalanishlarini ta’minlash:
a) Sonni qismlari bo‘yicha (bittalab yoki guruhlab) qo‘shish va ayirish usuli
b) Yig‘indining o‘rin almashtirish xossasidan foydalanib qo‘shish usuli;
d) Sonlarni ayirishda qo‘shishning tegishli holini bilishdan yoki yig‘indi va
qo‘shiluvchilardan biri bo‘yicha ikkinchi qo‘shiluvchini topish malakasidan foyda-
laniladigan holda yig‘indi bilan qo‘shiluvchilar orasidagi bog‘lanishlarni
bilganlikka asoslangan ayirish usuli
3) Qo‘shish va ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish ko‘nikma malakalarini
shakllantirish (yod olishga yetkazish) 10 ichida qo‘shish va ayirishni o‘rganish
ishini o‘zaro bog‘langan bir nechta bosqichga bo‘lish mumkin. O‘quvchilarda
og‘zaki va yozma hisoblash ko‘nikmalarini tarkib toptirish matematika dasturin-
ing asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Arifmetik amallarni o‘rganishdan oldin bolalar
ongiga uning ma’nosini, mazmunini yetkazish kerak.
Bu vazifa turli xil amaliy
ishlarni bajarish asosida o‘tkaziladi. Masalan, «o‘nlik» mavzusini qo‘shish va
ayirish amallarining manosi 2 to‘plam elementlarini birlashtirish va to‘plamdan
uning qismlarini ajratish kabi amallar yordamida olib boriladi. Ko‘paytirishni
uning komponentlari bilan natijasi orasidagi bog‘lanishlarni o‘rganish esa bo‘lish
amalini o‘rganish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Demak, o‘qitishning 1-bosqichida abstrakt bo‘lgan narsa navbatdagi bos-
qichda yanada abstraktroq bilimlarni shakllantirish uchun aniq asos bo‘lib xizmat
qiladi. Тurli hisoblash usullarining o‘zlashtirilishi uchun dasturda arifmetik amal-
larning ba’zi muhim xossalari va ulardan kelib chiqadigan natijalar bilan tan-
ishtirishni nazarda tutadi. Masalan, 1-sinfda 10 ichida qo‘shish va ayirishni
o‘rganishda bolalar qo‘shishning o‘rin almashtrish xossalari bilan tanishadilar.
Dasturda arifmetik amallarning xossalarini o‘rganishdan tashqari
arifmetik amal
hadlari va natijalari orasidagi bog‘lanishlarni tanishtirishni ham ko‘zda tutadi. Bu
ish amallarni, tenglamalarni tekshirishda muhim ahamiyatga ega. Masalan, 6*4 =
24 bo‘lsa, uni bo‘lishga bog‘lab 24:6=4, 24:4 = 6 kabi hollar hosil qilinadi.
Muhim vazifalardan biri hisoblash ko‘nikmalarini shakllantirishdir. Og‘zaki
va yozma usulda hisoblashlar 1-4 sinfning har bir mavzusida o‘z aksini topgan.
Masalan, og‘zaki
276 + 432 = (200+400)+(70+30)+(6+2) = 600+100+8 = 708
yozma, +
276
432
Arifmetik amallarni o‘rganishda oldin o‘quvchilar ongiga uning ma’nosini,
mazmunini yetkazish kerak. Bu ish predmetlarning har xil to‘plamlari bilan amaliy
ishlar bajarish asosida o‘tkaziladi. O‘quvchilarni qo‘shish va ayirish amallarining
ma’nosi bilan tanishtirish ikki to‘plam elementlarini birlashtirishga oid va berilgan
to‘plamdan uning qismlarini ajratish kabi amaliy munosabatlar orqali amalga
oshiriladi. Qo‘shish amali sonlarni ko‘paytirish amallari uchun asos bo‘lib xizmat
qiladi. Ko‘paytirish uning komponentlari bilan natijalari orasidagi bog‘lanishlarni
o‘rganish o‘z navbatida bo‘lish amalini o‘rganish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
70
Arifmetik amallarni o‘rganishdagi masalalardan biri og‘zaki va yozma hisoblash
usullarini ongli o‘zlashtirish, hisoblash malaka va ko‘nikmalarini shakllantirish bi-
lan bog‘liqdir. Og‘zaki hisoblashlarning asosiy ko‘nikmalari 1- va 2-sinflarda
shakllanadi. Og‘zaki hisoblash usullari ham, yozma hisoblash usullari ham amal-
lar xossalari va ulardan kelib chiqadigan natijalarni
amallar komponentlari bilan
natijalari orsidagi bog‘lanishlarni bilganlikka asoslanadi. Ammo og‘zaki va yozma
hisoblash usullarining farq qiluvchi xossalari ham bor.
Og‘zaki hisoblashlar:
1. Hisoblashlar yozuvlarsiz ( ya’ni xotirada bajariladi) yoki yozuvlar bilan
tushuntirib berilishi mumkin.
Bunda yechimlarni:
a) tushuntirishlarni to‘la yozish bilan (ya’ni hisoblash usulini dastlabki mus-
tahkamlash bosqichida) berish mumkin. masalan: 34 + 3 = (30 + 4 ) + 3 = 30 + ( 4
+ 3) = 37, 9 + 3 = 9 + ( 1 + 2 ) = ( 9 + 1) + 2 = 12 va hokazo.
b) berilganlarni va natijalarni yozish mumkin. masalan,
34 + 4 = 37
9 + 3 = 12.
d) hisoblash natijalarini raqamlab yozish mumkin. masalan, 1) 37, 2) 12 ..
2. Hisoblashlar yuqori xona birliklaridan boshlab bajariladi. masalan, 430 -
210 = ( 400 + 30 ) - - ( 200 + 10 ) = ( 400 - 200 ) + ( 30 - 10 ) = 200 + 20 = 220
3. Oraliq natijalar xotirada saqlanadi,
4. Hisoblashlar har xil usullar bilan bajarilishi mumkin. masalan,
26 * 12 = 26 * ( 10 + 2 ) = 26 * 10 + 26 * 2 = 260 + 252 = 312:
26 * 12 = ( 20 + 6 ) * 12 = 20 * 12 + 6 * 12 = 240 + 72 = 312;
26 * 12 = 26 * ( 3 * 4 ) = ( 26 * 3 ) * 4 = 78 * 4 = 312
5. Amallar 10 va 100, engilroq hollarda 1000 ichida va ko‘p xonali sonlar usti-
da hisoblashlarning og‘zaki usullaridan foydalanib bajariladi. Masalan:
54024:6=9004
Yozma hisoblashlar:
1.Hisoblashlar yozma bajariladi. yozma hisoblashlarda yechimini yozish ustun
qilib bajariladi.
Masalan:
276
+
432
———-
708
2. Hisoblashlar quyi xona birliklaridan boshlanadi (yozma bo‘lish
bundan
mustasno).
71
719
-
315
———
434
3. Oraliq natijalar darhol yoziladi.
4.Hisoblashlar o‘rnatilgan qoidalar bo‘yicha, shu bilan birga bitta yagona usul
bilan bajariladi.Masalan:
346
*
14
————-
1384
346
————
4844
1000 ichida va ko‘p xonali sonlar ustida amallar hisoblashlarning yozma usul-
laridan foydalanib bajariladi.
Masalan:
3912 : 4
36 : 978
———-
31
28
——-
32
32
——-
0
Ba’zi misollarni og‘zaki ham, yozma ham yechish mumkin. Bu hollarda
o‘quvchilar yechimlarni taqqoslab arifmetik amallarning mazmunini va sonlar us-
tida bajarilayotgan amallar mazmunini yaxshi tushunib oladilar.
Dostları ilə paylaş: