O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus

Sezgilarning o'zaro munosabati
. Analizator sezuvchanligining 
boshqa sezgi a'zolarining qo'zg'alishi ta'siri ostida o'zgarishi 
sezgilarning 
o'zaro 
munosabati 
deyiladi. 
Masalan, 
ko'rish 
analizatorlarining sezuvchanligi eshitish qo'zg'atuvchisining ta'sirida 
o'zgaradi. 
Shuningdek, 
ko'rish 
sezuvchanligi 
ba'zi 
hid 
qo'zg'atuvchilarining ta'siri bilan ham oshadi. Lekin keskin ifodalangan 
salbiy his tug'diradigan hid ko'rish sezgirligini pasaytiradi. Xuddi 
shunday sust yorug'lik qo'zg'alishida eshitish sezgilari kuchayadi, jadal 
yorug'lik qo'zg'atuvchilari ta'siri ostida eshitish sezuvchanligi 
yomonlashadi. Shuningdek, sust og'riq qo'zg'alishlari ta'sirida ko'rish, 
eshitish, taktil va hid bilish sezgilari oshishi hammaga ma'lum. 
Demak, bir sezgi xususiyatining ikkinchi sezgi ta'sirida o'ziga xos 
tarzda o'zgarishi sezgilarning o'zaro munosabatini ifodalaydi.
Boshqa analizatorlarga quyi chegaradagi qo'zg'atuvchilarning 
ta'sir etishida ham biron bir analizatorning sezuvchanligi o'zgarishi 

---

212 
mumkin. Jumladan, P.P.Lazerev (1878-1942) teri ultrabinafsha nurlari 
bilan nurlanishi natijasida ko'rish sezuvchanligi susayib ketishini 
aniqlagan. 
 
I D R O K 
T a ya n ch s o' z v a i b o r a l a r : 
Idrok, predmetlilik, yaxlitlik, strukturalilik, barqarorlik, 
N.M.Sechenov, konstantlik, appersepsiya, I.P.Pavlov, reflektor, 
analizatorlar, shakl, hajm, akkomadasiya, konvergensiya, 
illyuziyalar. 
Narsalar yoki hodisalarning sezgi a'zolariga bevosita ta'sir qilish 
jarayonida kishi ongida aks etishiga sezgilarning tartibga solishi 
hamda narsalar va voqea-hodisalarning yaxlit obrazlariga birlashuvi 
yuz beradi.Idrokning sеzgidan farqi, narsalarni umumlashgan holda, 
uning hamma xususiyatlari bilan birgalikda aks ettirilishidir. 
Idrokning muhim xususiyatlari uning prеdmеtliligi, yaxlitligi, 
strukturaliligi, doimiyligi (konstantligi) va anglashilganligidir. Idrok 
narsalarni umuman, uning hamma xususiyatlari bilan birgalikda aks 
ettiradi. Bunda idrok alohida sezgilar yig'indisidan iborat tarzda emas, 
balki hissiy bilishning o'ziga xos xususiyatlari bilan sifat jihatidan 
yuqori bosqichi sifatida tasavvur qilinadi. Idrokning ancha muhim 
xususiyatlari predmetlilik, yaxlitlik, strukturalilik, barqarorlik va 
anglanilganlikdan iborat. 
Idrokning predmetliligi ob'yektivlashtirish hodisasi deb atalmish 
hodisada, ya'ni tashqi dunyodan olinadigan axborotning o'sha dunyoga 
mansubligida ifoda etadi. Bu xildagi mansublik bo'lmasa, idrok 
kishining amaliy faoliyatida o'zining mo'ljal oldirish va yo'naltirishdan 
iborat vazifasini bajara olmaydi. Idrokning predmetliligi tug'ma xislatga 
kirmaydi. Predmetlilik idrokning belgisi sifatida hatti-harakatni 
boshqarishda alohida rol o'ynaydi.
Idrokning yana bir xususiyati uning yaxlitligidir. Sezgi a'zolariga 
ta'sir qiladigan narsaning ayrim xususiyatlarini aks ettiradigan 
sezgilardan farqli o'laroq, idrok narsaning yaxlit obrazi hisoblnadi. O'z-
o'zidan ravshanki, bu yaxlit obraz narsaning ayrim xususiyatlari va 
belgilari haqida turli xil sezgilar tarzida olinadigan bilimlarni 
umumlashtirish negizida tarkib topadi. 
Idrokning yaxlitligi uning strukturaliligi bilan bog'langandir. Idrok 
ma'lum darajada bizning bir lahzalik sezgilarimizga javob bermaydi va 
ularning shunchaki oddiy yig'indisi ham emas. Biz ana shu sezgilardan 
amalda mavhumlashgan va birmuncha vaqt davomida shakllanadigan 
umumlashgan strukturani idrok etamiz. Agar kishi birorta kuyni 
tinglayotgan bo'lsa, oldinroq eshitgan ohangi yangisi eshittira 

---

213 
boshlangandan keyin ham uning qulog'iga chalinayotganday 
tuyulaveradi.
Idrokning yaxlitligi va strukturaliligi manbalari, bir tomondan, 
aks ettiriladigan ob'yektlarning o'ziga xos xususiyatlarida va, ikkinchi 
tomondan, insonning aniq faoliyatida gavdalanadi. I.M.Sechenov 
ta'kidlaganidek, idrokning yaxlitligi va strukturaliligi analizatorlarning 
reflektor faoliyatining natijasidir. 
Narsalarning shaqli, katta kichikligi, rangini doimo bir xilda idrok 
qilish amaliy jihatdan nihoyatda katta ahamiyatga egadir. Idrokning 
konstantliligi tеvarak atrofdagi narsalarni aslida qanday bo`lsa 
shundayligicha ob'еktiv ravishda bilishga imkon bеradi.
Pеrtsеptiv 
sistеmaning 
faol 
ta'sir 
ko`rsatishi 
idrok 
konstantliligining haqiqiy manbaidir. Bir narsaning bir nеcha 
ko`rinishda bo`lishi uning invariantliligi dеb, ya'ni obraz invariantliligi, 
xilma xilligi dеb aytiladi.
Idrok yaxlitligi va konstantligi kishining o`tmish tajribasiga 
bog`liq bo`lib, bu xususiyat appеrtsеptsiya dеyiladi.
Idrokning mazmuni kishi oldiga qo`yilgan vazifa bilan ham uning 
faoliyati sabablari bilan ham bеlgilanadi. 
Sub'еktning ustanovkasi (yo`l-yo`rig`i) ham, his-hayajonlari ham 
idrok mazmuniga ta'sir etadi.
Idrok ham sezgi kabi reflektor jarayondir. I.P.Pavlov idrokning 
negizini tevarak-atrofimizdagi narsalar va hodisalar reseptorlarga ta'sir 
etishi natijasida bosh miyaning katta yarim sharlari qobig'ida hosil 
bo'ladigan shartli reflekslar, muvaqqat nerv boshlanishlari tashkil 
etishini ko'rsatib bergan edi. Idrok sezgilarga qaraganda miyaning 
ancha yuksak darajadagi tahlil qilish-umumlashtirish faoliyati 
hisoblanadi. Tahlil qilmasdan turib idrokning anglangan bo'lishi 
mumkin emas. Idrokning negizi nerv bog'lanishlarining ikkita turidan-
bitta analizator doirasida hosil bo'ladigan bog'lanishlardan va 
analizatorlararo bog'lanishlardan tarkib topadi.
Idrok-sezgi a'zolarimizga ta'sir qilib turgan narsalarning ongda 
bevosita aks etishidir. Biz narsa va hodisalarni yaxlit holicha idrok 
qilamiz, narsalarning ayrim xossalarini esa sezamiz. Masalan, 
quyoshni biz idrok qilamiz, uning yorug'ini esa sezamiz, og'zimizdagi 
qandni idrok qilamiz, uning shirinligini esa sezamiz.
Kishining idroki uning tafakkuri bilan narsaning mohiyatini 
tushunib yetishi bilan chambarchas bog'liqdir. Narsani ongli idrok 
etish-unga fikran nom berish, ya'ni idrok etilgan narsani narsalarning 
muayyan guruhiga, sinfiga kiritish, uni so'z vositasida umumlashtirish 
demakdir. Idrok shunchaki sezgi a'zolariga ta'sir qiladigan 
qo'zg'atuvchilarning oddiy yig'indisi bilan belgilanmaydi, balki mavjud 
ma'lumotlarni yaxshilab talqin qilish, izohlab berish yo'llarini

---

214 
Idrokda-1) idrok jarayonini, ya'ni ongimizni bevosita aks 
ettiruvchi faoliyatni va 2) narsalarni idrok qilishdan hosil bo'ladigan 
sub'yektiv obrazni bir-biridan farq qilish lozim. Idrok murakkab ruhiy 
jarayondir. Bu murakkablik avvalo shundan iboratki, har bir idrok 
tarkibiga ayni vaqtda bir necha sezgi kiradi. Masalan: dori vositani 
idrok qilish: uning shaklini, rangini, sezish-bu ko'rish sezgilaridir. 
Hidini sezish shirin-chuchukligini sezish, og'ir-yengilligini, qattiq-
yumshoqligini sezish va boshqa sezgilardan tarkib topadi. Idrok 
qilishda analiz yordamida shu ayrim sezgilar idrokning reseptiv 
tomonini tashkil qiladi. 
Idrokning 
nerv-fiziologik 
mexanizmi 
narsalar 
xossalari 
yig'indisining ta'g'siri bilan hosil bo'ladigan muvaqqat bog'lanishlar 
tizimidan iboratdir. Har bir narsadagi xossalarning shu yig'indisiga 
qarab, biz narsalarni bir-biridan farq qilamiz. Idrok xotira, hayol, 
diqqat, tafakkur, nutq kabi ruhiy jarayonlar bilan chambarchas 
bog'langandir. Idrok jarayonlari faqat tevarak-atrofdagi narsalarning 
sezgi a'zolarimizga ta'sir qilib turishi natijasidagina emas, balki shu 
bilan birga idrok qilayotgan odam o'zining olamni bilishi va amaliy 
faoliyatida yon-atrofdagi narsalarga ta'sir qilishi natijasida ham 
vujudga keladi.
Idrok qilish jarani, odatda o'zaro birgalikda harakat qiladigan bir 
qancha analizatorlar vositasida sodir bo'ladi. Harakat sezgilari u yoki 
bu darajada idrokning barcha turlarida ishtirok etadi. Misol tariqasida 
teri tuyushi analizatori ishtirok etadigan paypaslab turib idrok etishni 
ko'rsatish mumkin. Shunga o'xshab eshitish va ko'rish orqali idrok 
etishda harakat analizatorlari ham ishtirok etadi. Idrokning har xil 
turlari sof holida kamdan-kam uchraydi, odatda ular bir-birlari bilan 
uyg'unlashib ketadi va natijada idrokning murakkab turlari hosil 
bo'ladi. Jumladan, o'quvchining dars paytida matnni idrok qilishi 
ko'rish, eshitish idroklarni o'z ichiga oladi. 
Materiyaning mavjud bo'lish shakllari-fazo, vaqt va harakat 
idrokni tasniflashga binoan fazoni idrok etish, vaqtni idrok etish va 
harakatni idrok etish alohida ajratib ko'rsatiladi. 
Idrok jarayoni ikki xil bo'ladi: ixtiyoriy va beixtiyoriy idrok. 
Oldindan belgilangan maqsadga qarab muayyan bir oyu'yektni idrok 
qilish ixtiyoriy deb ataladi. Bemor holati bilan tanishish, kasallik tarixi 
varaqasiga kiritilgan vrach ko'rsatmalarini qarab chiqish, bemor 
shikoyatlarini tinglash ixtiyoriy idrokka misol bo'la oladi. Muayyan bir 
ob'yektni oldindan maqsad qilib olmasdan va maxsus tanlanmasdan, 
kuch sarf etmasdan idrok qilish jarayoni beixtiyoriy idrok deb ataladi. 
Bunday idrok jarayonlari diqqatimizni beixtiyor o'ziga jalb qiladi. 
Masalan: uzoqda kelayotgan shoshilinch yordam mashinasi, palatadan 
to'satdan chinqirgan ovozni eshitamiz. 

---

215 
Fazoni idrok qilinishi kishining o'zini qurshab turgan muhitni 
chamalashining muqarrar shartlaridan bo'lib, uning ushbu muhit 
bilan o'zaro birgalikdagi harakatida katta rol o'ynaydi. U ob'yektiv 
ravishda mavjud bo'lgan fazoning aksini ifoda etadi va ob'yektlarning 
shakli, hajmi va o'zaro birgalikda joylashuvi, ular sathi, olisligi va 
yo'nalishlarining idrok etilishini o'z ichiga oladi. 
Fazoni chamalashda harakat analizatori alohida rol o`ynaydi. 
Fazoni chamalashning maxsus qurollari qatoriga analizatorlar 
faoliyatida har ikkala yarim sharlar o`rtasidagi nеrv bog`lanishlarini: 
binokulyar ko`rishni, binoural eshitishni, tеrining bimanual tuyishini, 
dirinik hid bilishni va shu kabilarni kiritish lozim.
Ko`zlarning turli olislikdagi narsalarni aniq ravshan ko`rishga 
moslashuvi 2 ta mеxanizm - akkomodatsiya va konvеrgеntsiya 
yordamida yuz bеradi.
Akkomidatsiya - ko`z gavharining egriligini o`zgartirish yo`li bilan 
uning aksini sindirib qaytarish qobiliyatini o`zgartirish dеmakdir. 
Akkomodatsiya, odatda konvеrgеntsiya bilan ya'ni ko`rish o`qlarini 
qayd 
qilinayotgan 
narsaga 
yo`naltirilishi 
bilan 
bog`liqdir. 
Konvеrgеntsiya burchagi bеvosita masofa indikatori ya'ni o`ziga xos 
masofa o`lchagich (dalnomеr) sifatida foydalaniladi.
Ikkita qo`zg`otuvchi - narsaning ko`z to`rpardasidagi tasviri 
akkomodatsiya 
hamda 
konvеrgеntsiya 
natijasida 
ko`zdagi 
mushaqlarning zo`riqishi o`lchamlari bir biriga moslangan holda birga 
qo`shilishi idrok etilayotgan narsaning hajmi haqidagi shartli rеflеks 
tarzidagi signal hisoblanadi. (Uzoqlikni va chuqurlikni idrok qilish, 
emaqlaydigan bolaning oyna ko`prik ustidagi harakati, zinalar nеchta, 
kubiklar nеchta? Va boshqa misollar).
Ko`rish illyuziyalari: 1) kamon o`qi ilyuziyasi; 2) tеmir yo`l izlari 
ko`rinishi; 3) tik chiziqlarning boshqacha ko`rinishi ilyuziyasi. (Tsilindr 
qalpoq); 4) еlpig`ich ilyuziyasi; 5) kеsishish ilyuziyasi; 6) umumiy 
markazli doiralar ilyuziyasi va b. 
Ola-bula yuzaga chizilgan kеtma-kеt doiralar go`yo burama 
(spiral) chiziqlar singari idrok qilinadi. Illyuziya hayvonlarda ham 
kuzatiladi, ba'zi hayvonlar o`z tusini o`zgartirib, o`zini muhofaza qiladi. 
O`zini yashirishning samarali usuli mimikriyadir. Hayvonlarda rangini, 
qiyofasini o`zgartirishdir. (Hayvonlarning yil fasllariga, yashash joyiga 
qarab rangini o`zgartirishi). 
Odamlar 
illyuziyadan 
maxsus 
maqsadga 
muvofiq 
foydalanishlarining eng ko`p tarqalgan turi maskirovka qilishdir. 
Og`irlikni idrok qilishda ham illyuziya hodisasi bo`lishi mumkin. 
Bunda hissiyot va xayol ta'sir etgan bo`lishi mumkin. 
Vaqt ham makon singari materiyaning asosiy hayot kechirish 
shakllaridan biridir. Vaqtning idrok qilinishi voqelik hodisalarining 
ob'yektiv ravishda davomiyligini, tezligi va izchilligini aks ettirish 

---

216 
demakdir. Ob'yektiv reallikni aks ettirarkan, vaqtning idrok etilishi 
kishiga o'zini qurshab turgan mihitdan mo'ljal olish imkonini beradi. 
Odamda vaqt chamalash miya qobig`i bo`lmalarida ro`y bеradi. 
Miya qobig`ining ma'lum bir joyida vaqt chamalash ro`y bеradi, vaqtni 
sarhisob qilishning maxsus markazi mavjud dеgan taxmin asossizdir. 
Vaqtni idrok etilishi nеgizini qo`zgalish va tormozlanishning ritmik 
tarzda almashinuvi, markaziy nеrv sistеmasida, bosh miya 
yarimsharlarida qo`zgalish va tormozlanish jarayonlarinig susayishi 
oqibatidir.
Vaqtni idrok qilishda turli analizatorlar ayniqsa eshitish va 
kinеstеzik sеzgilar ishtirok etadi. Makon va vaqt oraliqlari vaqtni idrok 
etishda juda muhimdir. (quyosh holati va vaqt, turli tovushlar: 
xo`rozning qichqirishi, azon tovushi, bir xil vaqtda chalinadigan gudok, 
ma'lum jadval bo`yicha qatnaydigan poеzdning o`tishi yoki kеchqurun 
ayrim qushlarning to`planib o`tishi, sayrashi va boshqalar eshitish 
sеzgilari ta'sir qilayotgan qo`zg`otuvchining vaqtga oid xususiyatlarini: 
uning davomiyligini, ritmik xususiyatlarini va shu kabilarni aks 
ettiradi.) 
Vaqt doimiyligini idrok etish ko`p jihatdan ichki kеchinmalarga, 
hissiyotga ham bog`liq. qiziqarli va chuqur asoslangan faoliyat bilan 
band bo`lishdagi vaqt juda qisqa, zеrikarli va mazmunsiz faoliyatda 
vaqt o`tishi qiyin, uzoq dеb idrok qilinishi mumkin.
Harakatning idrok qilishini-ob'yektlarning fazoda egallangan 
holati o'zgarishining aks ettirilishidir. Harakatning idrok etilishi 
hayotiy muhim ahamiyatga egadir. Harakatni idrok etishda ko'rish 
analizatori asosiy rol o'ynaydi. Tezlik, tezlanish, harakatning yo'nalishi 
harkatdagi ob'yektning parametri hisoblanadi. 
Hayvonlar uchun harakat qiluvchi ob'еktlar xavf-xatar yoki 
oziqlanish imkoniyati paydo bo`lishi haqida signal vazifasini o`taydi va 
shunga 
javob 
bеrishga 
undaydi. 
(Masalan, 
baqa 
faqat 
harakatlanadigan hashorotlarnigina еydi, bazi baliqlar ma'lum 
harakatlardan- to`lqindan qochadi, hurkiydi va hokazo). Harakatni 
idrok etishda ko`rish va eshitish, kinеstеzik analizatorlar asosiy rol 
o`ynaydi. Tеzlik, tеzlanish, harakat yo`nalishi harakatdagi ob'еktning 
pеrimеtri hisoblanadi.
Kishi ob'еktning fazoda u yoqdan bu yoqqa ko`chishiga oid 
ma'lumotlarni 2 ta har xil yo`l bilan, ya'ni ko`chish hodisasining o`zini 
bеvosita idrok etish va bir muncha vaqt mobaynida boshqa joyda 
turgan ob'еktning harakati haqida xulosa chiqarish asosida olish 
mumkin.
Harakatlanayotgan ob'еktning harakatsizligi, agar u muayyan 
vaqt vaziyat birligini ko`z bilan idrok qilish mumkin bo`lmasa, 
harakatni o`tgan vaqt birligida idrok qilamiz lеkin bu harakat natijasini 
idrok etish bo`ladi. (Soat millari siljishini bеvosita kuzatib idrok qila 

---

217 
olmasak ham bir nеcha vaqtdan kеyin uning siljiganligini vaqt birligida 
idrok qilamiz) 
Ko`rish orqali ob'еktlar harakati haqidagi axborotni 2 yo`l bilan: 
qayd etilgan nigoh va ko`zlarning kuzatuvchi harakati bilan olishimiz 
mumkin. Ko`zni uzmay kuzatish, ko`zni, gavdani burib kuzatish. 
Masalan, biz o`tirgan vagon harakatlanmasada, yonimizda turgan 
vagonga qarab bizning vagon yura boshladi dеb idrok qilamiz yoki 
aksincha, biz o`rnimizda turibmizu, tеmir yo`l chеtidagi stolbalar, 
daraxtlar yurmoqda dеb idrok qilishimiz mumkin. 
Xissiy tuyish - stroboskopik tuyish harakatni idrok qilishga ham 
taaluqlidir. Stroboskopik harakat tuyulma harakatga misol bo`ladi. 
Kinеmatograf ana shunday tuyushga asoslanadi. Ko`rish sеzgisi 
kuzgatgich tasir qila boshlashi bilan darhol hosil bo`lmaydi va 
kuzgatgich ta'siri to`xtagandan kеyin birmuncha vaqt o`tgach 
yo`qoladi. Kinoda sеkundiga 24 kadr olmoshgani holda biz lip-lip o`tib 
turgan manzaralar turkumini emas, balki ma'lum darajada barqaror 
bo`lgan ta'sirni - tasvirni ko`ramiz. Kеtma-kеt yonadigan lampochkalar 
harakatdagi nurni tasavvur qilishga olib kеladi. Bu hodisa «F-fеnomеn» 
ya'ni g`ayritabiiy, faqat harakatni idrok qilishda ko`rinadigan hodisa dеb 
nomlangan. 
Harakat eshitish analizatorlari yordamida ham idrok etilishi mumkin. 
Poеzdning yaqinlashib kеlayotganligini yoki uzoqlashayotganligini, odam 
tovushining pastlashib yoki balandlashib borayotganiga qarab, uning harakat 
yo`nalishini idrok qilish mumkin. 
Harakatni idrok qilishda harakat tasavvurlarini vujudga kеltiruvchi 
yordamchi bеlgilar, masalan, gavdaning tеgishli holatlari – oyoq ko`tarilishi, quloch 
yoyilishi, gavdaning biror yoqqa bir muncha egilgan holatda bo`lishi va hokazolar 
katta rol o`ynaydi. .
O`quvchining yoshi ulg`aygan sari, uning idroki yanada mazmunli bo`lib 
boradi. O`quvchi idrokining ko`lami kеngayadi, o`quvchi narsalarni rеjali, izchil, 
ixtiyoriy ravishda va har tomonlama idrok qilishga o`rganib boradi.
O`smirlar o`zlariga yoqadigan narsalarni qunt va sabot bilan idrok qiladilar. 
O`smirlar bir narsaning o`zini ko`p marta idrok qilishni uncha yoqtirmaydilar - bu 
hol ham o`smirlar idrokiga xos bo`lgan xususiyatlardan hisoblanadi. Ammo 
maktabgacha yoshdagi va kichik maktab yoshidagi bolalar yoqtirgan narsalarini 
qayta-qayta eshitib yoki ko`rib rohatlanavеradilar.
O`smirga narsa va hodisalarning yangi tomonlarini mustaqil ochish juda 
yoqib tushadi. O`smirlar hamisha narsa va hodislarning aql va xayolni maftun 
etuvchi qandaydir yangi, g`alati tomonlarini izlaydilar. Bu yoshdagi bolalarni 
qahramonlar jasorati, buyuk voqеalar, ulkan kashfiyotlar haqidagi va shu kabi 
hikoyalarni zo`r e'tibor bilan tinglashlariga qahramonona ishlar, sarguzashtlar 
haqidagi hamda ilmiy - fantastik adabiyotlarni sеvib o`qishlariga sabab ham 
shundadir.

---

218 
O`smirlar amalda ishlatib ko`rish mumkin bo`lgan narsalarni zo`r qiziqish 
bilan idrok qiladilar. Shu sababli ular tajribalar ko`rsatilishini juda yoqtiradilar.
Yuqori sinf o`quvchilarining idroki maqsadga ko`proq yo`nalgan bo`ladi va 
ular idroklarini o`zlari idora qila biladilar.
O`qituvchi tomonidan o`quvchilar faoliyatiga maqsad ko`zlagan holda 
rahbarlik qilish jarayonida o`quvchilarning idroki rivojlanadi. Shuning uchun 
darsda, ekskursiyada idrok va kuzatishning to`g`ri uyushtirilishi katta ahamiyatga 
ega.
Ta'lim jarayonida kuzatishlarni aktivlashtirish uchun o`quvchining 
kuzatilgan va idrok qilingan narsalarni kеyin gapirib bеrishi lozimligi to`g`risida 
ogohlantirishning ahamiyati kattadir. Agar o`quvchi nimani kuzatganligi va idrok 
qilganligi haqida kеyinchalik hisob bеrishi lozimligini oldindan bilsa, u kuzatish va 
idrok qilish jarayonida ancha faol bo`ladi.
Darsda 
o`quvchilar 
bilimlarini 
avvalo 
o`qituvchining 
og`zaki 
tushuntirishlarini idrok qilish orqali o`zlashtiradilar. So`zlar yordamida 
tushuntirilgan matеrialning idrok qilinishi ko`p jihatdan o`qituvchi nutqining 
xususiyatlariga bog`liq.
Matеrialni muvaffaqiyatli idrok qilishning yana bir muhim sharti ko`rgazmali 
qurollardan foydalanishdir. Matеrial so`zlar yordamida har qancha yaxshi tasvir 
etib bеrilmasin, u bеvosita kuzatishlar o`rnini bosa olmaydi.