O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus

assosiativ 
va 
mantiqan 
esda qoldirish. 
Bir vaqtda va bir joyda birin-ketin idrok qilingan ikki 
yoki bir qancha narsa va hodisalarning obrazlari o'rtasida miyada hosil 
bo'ladigan bog'lanish assosiativ bog'lanish yoki assosiasiya deyiladi. 
Masalan, birorta ashulani eshitib turib, ayni zamonda shu ashulani 

---

220 
aytayotgan odamning o'zini ham ko'rsak, shu ashulani idrok qilish 
o'rtasida yondosh assosiasiya hosil bo'ladi. Assosiasiyaning yondoshlik 
assosiasiyasidan tashqari o'xshashlik, qarama-qarshilik turlari ham 
mavjud. 
Ma'nosiga tushunib yoki mantiqan esda olib qolish jarayonida 
asosiy o'rinda fikrlash jarayonlari turadi. Esda qoldirilayotgan 
materialning ayrim qismlari va elementlari o'rtasidagi ma'no va 
mantiqiy bog'lanishlarni fikr yuritish yo'li bilan ochiladi. Ma'no 
bog'lanishlarni ochish birorta narsaning obrazini oddiy esda olib qolish 
emas, balki narsa va xodisalarga xos bo'lgan eng muhim va zaruriy 
bog'lanishlarni ochish demakdir, bir guruh doirasiga kirgan narsa va 
hodisalarning umumiy va muhim belgilari, ular o'rtasidagi sabab va 
natija bog'lanishlarini aniqlash demakdir. 
O'tmishda idrok qilingan narsalarning hisqtuyg'u, fikr va ish 
harakatlarning ongimizga qaytadan tiklanishi esga tushirish deyiladi. 
Esga tushirishning nerv-fiziologik asosi bosh miya po'stida ilgari hosil 
bo'lgan nerv bog'lanishlarning qo'zg'alishidir. 
Idrok qilingan narsalar miyamizda o'rnashib qolishi, esimizda 
turishi tufayli, ular turli usulda esimizga tushishi mumkin. Esda 
saqlash deyilganda ilgari tug'ilgan taasurot, fikr, his-tuyg'u va ish 
harakatlarning jonlanib, takrorlanib turishga moyillik paydo qilishi va 
mustahkamlanishini tushunamiz. Ana shunday moyillikning hosil 
bo'lishi va mustahkamlanib qolishi nerv sistemasining plastiklik deb 
ataluvchi alohida xususiyatga ega bo'lishi bilan bog'liq. Shuning uchun 
ham nerv sistemasi ilgari bo'lib o'tgan tassurotlarni takrorlashga 
tayyor turadi. 
Unutish
-ilgarilari esga olib qolingan narsalarning 
ongimizdan tamomila yo'qolishi, ya'ni uni esda tutishga batamom 
qarama-qarshi jarayon deb tushunamiz. Bu xato fikrdir. Esdan 
chiqarish xotirani ko'pgina keraksiz detallardan holi qilish va eslab 
qolinganini umumlashtirish, shu orqali esa uning saqlanib qolishiga 
yordam beradi. Esdan chiqarishning o'ziga xos xususiyati uning bir 
tekisda bo'lmasligidir. Esdan chiqarishning oldini olish uchun u 
materialni shunday, biroq o'z vaqtida takrorlash kifoyadir, chunki 
esdan chiqarilgan narsani qayta tiklash uchun anchagina mehnat 
talab qilinadi. 
Xotiraning 
mexanizmlari 
haqidagi 
fiziologik 
nazariyalar 
I.P.Pavlovning oliy nerv faoliyati qonuniyatlari haqidagi ta'limotining 
eng muhim qoidalari bilan chambarchas bog'liqdir. Muvaqqat shartli 
bog'lanishlarning hosil bo'lishi haqidagi ta'limot-bu sub'yektning 
individual tajribasi tarkib topishi mexanizmlari haqidagi ta'limot, ya'ni 
aslida «fiziologik darajada esda olib qolish» nazariyasidir.
Xotira kishi hayoti va faoliyatining barcha jabhalarida ishtirok 
etishi sababli uning namoyon bo'lishi shakllari ham benihoya rang-
barangdir. Xotiraning turlarga bo'linishi, eng avvalo, esda olib qolish va 

---

221 
yana qayta eyaga tushirish jarayonlari o'rin olgan faoliyatning aynan 
o'ziga xos xususiyatlar bilan bog'liq bo'lishi kerak. Bu xotiraning u yoki 
bu turi kishida uning psixik tuzilishiga xos xususiyat sifatida 
gavdalangan hollar uchun ham to'g'ridir. Muayyan psixik xususiyat 
faoliyatda gavdalanmasidan oldin unda shakllanadi. 
Xotira ta'riflarining esda olib qolish va qayta esga tushirish 
jarayonlari sodir bo'ladigan faoliyatning xususiyatlariga bog'liqligi 
xotiraning har xil turlarini ajratish uchun umumiy asos bo'lib xizmat 
qiladi. Bunda xotiraning ayrim turlari uchta asosiy mezonga muvofiq 
tarzda bo'linadi:
1) faoliyatda ko'proq sezilib turadigan psixik faollikning 
xususiyatiga qarab xotira