O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus



Yüklə 39,9 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə67/104
tarix26.09.2017
ölçüsü39,9 Kb.
#2123
1   ...   63   64   65   66   67   68   69   70   ...   104

 
185 
masalasi  xozirgi  zamon  psixologiyasida  eng  murakkab  va  munozarali 
masalalarda biridir. 
 
Psixologiyada  shaxsda  ikkita  omil-biologik  va  ijtimoiy  omillar 
ta'siri  ostida  shakllangan  ikkita  asosiy  kichik  struktura  borligini 
aloxida ta'kidlaydigannazariya sezilarli urin egallaydi. Inson shaxsining 
uzi  "endopsixik"  va  "ekzopsixik"  tuzilishga  bulinadi,  degan  fikr  xam 
ilgari  murildi.  Shaxs  tuzilishining  kichik  strukturasi  sifatidagi 
"endopsixika"  bamisoli  kishining    nerv-psixik  tuzilishiga  uxshash 
bulgan    inson  shaxsining  ichki  mexanizmi  kabi  psixik  kismlar  va 
funksiyalarning  uzaro  ichki  boglikligini  ifoda  etadi.  "Ekzopsixika"ning 
tashki  muxitga    munosabati  bilan,  ya'ni  shaxs  kanday  bulmasin, 
baribir  munosabatga  kirishishi  mumkin  bulgan  va  shaxsga  karama-
karshi turadigan tuzilishlarning barchasiga nisbatan munosabati bilan 
belgilanadi. 
 
Inson  shaxsning  individualligida  uning  tabiiy,  biologik  tuzilishi 
uzining  izini  koldiradi,  albatta.  Gap  shaxsning  tuzilishida  biologik  va 
ijtimoiy  omillarni  xisobga  olish  kerakmi,  yukligi  xakida  emas  (ularni 
e'tiborga  olish  shart,  albatta),  balki  ular  urtasidagi  uzaro 
munosabatlarni  kanday  tushunish  kerakligi  xakidadir.  Ikkita  omil 
nazariyasi  ijtimoiy  va  biologik  omillarni,  muxit  va  biologik  tuzilishni, 
"ekzopsixika"ni  beixtiyor  ravishda  bir-biriga  karama-karshi  kuyadi. 
Xakikatda  esa  bunday  tashki,  uzidan-uzi  buladigan  karama-karshi 
kuyish samarasizdir va shaxsning tuzilishini anglab olish uchun xech 
bir  naf  keltirmaydi.  Lekin  shaxsning  shakllanishi  va  tuzilishidagi 
tabiiylik  va  ijtimoiylik  masalasiga  boshkacha  yondashish  xam 
mumkin. 
 
Buni  buyi  80-130  santimetrdan  oshmaydigan  odamlar  shaxsiga 
xos  belgilarning  shakllanishini  urganishga  bagishlangan  tadkikot 
misolida  kurib    chikamiz.  Buyining  pastligidan  boshka  biron-bir 
patologik  cheklanishlari  bulmagan  bu  odamlar  individualligining 
tuzilishida  anchagina  uxshash  jixatdan  mavjudligi  aniklandi.  Ularda 
uziga  xos  bachkana  yumor,  muloxazasiz  nekbinglik,  samimiylik, 
anchagina xissiy zurikishni takozo etadigan vaziyatlarga yuksak sabr-
bardoshlik,  biron-bir  darajada  iymanib  utirmaslik  va  shu  kabilar 
kuzatildi.  Tabiiy,  tarkibiy  jixatlar  va  belgilar  kishi  shaxsning  
individualligi tuzilishida uning ijtimoiy jixatdan takozo etilgan kismlari 
sifatida mavjud buladi. Tabiiy (anatomik, fiziologik va boshka fazilatlar) 
va  ijtimoiy  xislatlar  birlikni  tashkil  toptiradi  va  shaxsning  mustakil 
kichik  tuzilishi  sifatida  bir-biriga  uzidan-uzi  karama-karshi  kuyilishi 
mumkin emas. 
 
Shaxs  tuzilishining  uch  tarkibiy  qismi.    Shunday  kilib, 
shaxsning  tuzilishiga,  birinchi  navbatda,  uning  individualligini  kishi 
extirosining, 
ichki 
kiyofasining, 
kobiliyatlarining 
tuzilishida 
mujassamlashgan,  shaxs  psixologiyasini    anglab  yetish  uchun  zarur, 


 
186 
lekin  yetarli  bulmagan    sistemali  tarzda  tuzilish    kiradi.  Shu  tarika 
shaxs tuzilishining birinchi  tarkibiy kismi-uning individ ichkarisidagi 
(interindivid) kichik sistemasi aloxida namoyon buladi. 
 
Shu  uzi  birikib  ketgan  jamiyat  bilan,  guruxlar  bilan  xakikiy 
munosabatlar sistemasida sub'yekt bulib, individning organik gavdasi 
ichidagi  allakanday  yopik  bushlikdagina  joylashgan  bulishi  mumkin 
emas,  balki  u  uzini  individlararo  munosabatlar  bushligida  namoyon 
kiladi.  Individ  uz  xolicha  emas,  balki  shaxslararo  birgalikdagi 
xarakatning  xech  bulmaganda  ikkita  individ  (amalda  birlik,  gurux, 
jamoa)  jalb  etiladigan  jarayonlari  ana  shu  uzaro  birgalikdagi  xarakat 
ishtirokchilaridan  xar  birining  shaxsi  namoyon  bulishi  sifatida  talkin 
kilinishi mumkin. 
 
Intraindivid  va  interindivid  kichik  sistemalari  shaxsning  uzini 
namoyon  kilishining  barcha  jixatlarini  aks  aks  ettira  olmaydi. 
Shaxsning  tuzilishini  tarkib  toptiradigan  uchinchi  bir  kismni  -
metaindivid (individning ustki kurinishi) kichik tuzilishini xam aloxida 
kursatish  imkoniyati  mavjuddir.  Bunda  shaxs  individning  organik 
gavdasidan  tashkariga  chikarilib  kolmasdan,  balki  uning  boshka 
individlar  bilan  "shu  yerda  va  endilikda"  mavjud  bulgan  alokalaridan 
xam tashkarida joylashtiriladi. Bunday xolda sub'yektning uz faoliyati 
yordamida  bilib  yo  bilmasdan  boshka  kishilarga  utkazadigan 
"jamgarmalari" psixologning dikkat markazida buladi. Bu bilan individ 
shaxs sifatida uzi bilan u yoki bu darajada boglik odamlarning akliy va 
xissiy-irodaviy  jixatlarida  faol  tarzda  xosil  kilinadigan  tub  uzgarishlar 
sub'yekti  bulib  xizmat  kiladi.  Gap  sub'yektning  boshka  individlarga 
ta'sir  utkazishi  chogidagina  emas,  balki  bevosita  bir  laxzali  uzaro 
birgalikda  xarakat  kilish  chegaralaridan  tashkarida  xam  uzligini 
boshkalarda  uziga  xos  davom  ettirishdek  faol  jarayon  xakida 
bormokda.  Sub'yektning  uzligini  boshka  individda  davom  ettirishdan, 
boshka  kishilarga  utkazilgan  "jamgarmalar"  xisobiga  uzining  shaxs 
sifatida  boshkalar  "kungildagidek"  urnashib  kolishni  ta'minlashdan 
iborat  bulgan  bu  jarayon  ayersonalizasiya  (personajlashtirish)  degan 
nom olgandir. 
 
Shunday kilib, inson shaxsning  tuzilishi uchta tarkibiy kismdan, 
uchta  kichik  sistemadan  iboratdir:  shaxsning  individualligi,  uning 
shaxslararo  munosabatlar  sistemasida  va  boshka  odamlarda 
gavdalanganligi  xamda  shaxsning  uzi  kelib  chikishiga  kura 
individlararo,  ijtimoiy  alokalar  va  munosabatlar  sub'yekti  sifatida 
mavjud bulishiga barcha, uchala jixatning birligida ta'riflangan bulishi 
shart. 
 
Shaxsni  uning  barcha  uchala  kichik  tuzilishi  jixatidan  taxlil 
etishning  birligini  uning  obru-e'tiborligi    kabi  muxim  ta'rifi  misolida 
kurib chikamiz. 


Yüklə 39,9 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   63   64   65   66   67   68   69   70   ...   104




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə