185
masalasi xozirgi zamon psixologiyasida eng murakkab va munozarali
masalalarda biridir.
Psixologiyada shaxsda ikkita omil-biologik va ijtimoiy omillar
ta'siri ostida shakllangan ikkita asosiy kichik struktura borligini
aloxida ta'kidlaydigannazariya sezilarli urin egallaydi. Inson shaxsining
uzi "endopsixik" va "ekzopsixik" tuzilishga bulinadi, degan fikr xam
ilgari murildi. Shaxs tuzilishining kichik strukturasi sifatidagi
"endopsixika" bamisoli kishining nerv-psixik tuzilishiga uxshash
bulgan inson shaxsining ichki mexanizmi kabi psixik kismlar va
funksiyalarning uzaro ichki boglikligini ifoda etadi. "Ekzopsixika"ning
tashki muxitga munosabati bilan, ya'ni shaxs kanday bulmasin,
baribir munosabatga kirishishi mumkin bulgan va shaxsga karama-
karshi turadigan tuzilishlarning barchasiga nisbatan munosabati bilan
belgilanadi.
Inson shaxsning individualligida uning tabiiy, biologik tuzilishi
uzining izini koldiradi, albatta. Gap shaxsning tuzilishida biologik va
ijtimoiy omillarni xisobga olish kerakmi, yukligi xakida emas (ularni
e'tiborga olish shart, albatta), balki ular urtasidagi uzaro
munosabatlarni kanday tushunish kerakligi xakidadir. Ikkita omil
nazariyasi ijtimoiy va biologik omillarni, muxit va biologik tuzilishni,
"ekzopsixika"ni beixtiyor ravishda bir-biriga karama-karshi kuyadi.
Xakikatda esa bunday tashki, uzidan-uzi buladigan karama-karshi
kuyish samarasizdir va shaxsning tuzilishini anglab olish uchun xech
bir naf keltirmaydi. Lekin shaxsning shakllanishi va tuzilishidagi
tabiiylik va ijtimoiylik masalasiga boshkacha yondashish xam
mumkin.
Buni buyi 80-130 santimetrdan oshmaydigan odamlar shaxsiga
xos belgilarning shakllanishini urganishga bagishlangan tadkikot
misolida kurib chikamiz. Buyining pastligidan boshka biron-bir
patologik cheklanishlari bulmagan bu odamlar individualligining
tuzilishida anchagina uxshash jixatdan mavjudligi aniklandi. Ularda
uziga xos bachkana yumor, muloxazasiz nekbinglik, samimiylik,
anchagina xissiy zurikishni takozo etadigan vaziyatlarga yuksak sabr-
bardoshlik, biron-bir darajada iymanib utirmaslik va shu kabilar
kuzatildi. Tabiiy, tarkibiy jixatlar va belgilar kishi shaxsning
individualligi tuzilishida uning ijtimoiy jixatdan takozo etilgan kismlari
sifatida mavjud buladi. Tabiiy (anatomik, fiziologik va boshka fazilatlar)
va ijtimoiy xislatlar birlikni tashkil toptiradi va shaxsning mustakil
kichik tuzilishi sifatida bir-biriga uzidan-uzi karama-karshi kuyilishi
mumkin emas.
Shaxs tuzilishining uch tarkibiy qismi. Shunday kilib,
shaxsning tuzilishiga, birinchi navbatda, uning individualligini kishi
extirosining,
ichki
kiyofasining,
kobiliyatlarining
tuzilishida
mujassamlashgan, shaxs psixologiyasini anglab yetish uchun zarur,
186
lekin yetarli bulmagan sistemali tarzda tuzilish kiradi. Shu tarika
shaxs tuzilishining birinchi tarkibiy kismi-uning individ ichkarisidagi
(interindivid) kichik sistemasi aloxida namoyon buladi.
Shu uzi birikib ketgan jamiyat bilan, guruxlar bilan xakikiy
munosabatlar sistemasida sub'yekt bulib, individning organik gavdasi
ichidagi allakanday yopik bushlikdagina joylashgan bulishi mumkin
emas, balki u uzini individlararo munosabatlar bushligida namoyon
kiladi. Individ uz xolicha emas, balki shaxslararo birgalikdagi
xarakatning xech bulmaganda ikkita individ (amalda birlik, gurux,
jamoa) jalb etiladigan jarayonlari ana shu uzaro birgalikdagi xarakat
ishtirokchilaridan xar birining shaxsi namoyon bulishi sifatida talkin
kilinishi mumkin.
Intraindivid va interindivid kichik sistemalari shaxsning uzini
namoyon kilishining barcha jixatlarini aks aks ettira olmaydi.
Shaxsning tuzilishini tarkib toptiradigan uchinchi bir kismni -
metaindivid (individning ustki kurinishi) kichik tuzilishini xam aloxida
kursatish imkoniyati mavjuddir. Bunda shaxs individning organik
gavdasidan tashkariga chikarilib kolmasdan, balki uning boshka
individlar bilan "shu yerda va endilikda" mavjud bulgan alokalaridan
xam tashkarida joylashtiriladi. Bunday xolda sub'yektning uz faoliyati
yordamida bilib yo bilmasdan boshka kishilarga utkazadigan
"jamgarmalari" psixologning dikkat markazida buladi. Bu bilan individ
shaxs sifatida uzi bilan u yoki bu darajada boglik odamlarning akliy va
xissiy-irodaviy jixatlarida faol tarzda xosil kilinadigan tub uzgarishlar
sub'yekti bulib xizmat kiladi. Gap sub'yektning boshka individlarga
ta'sir utkazishi chogidagina emas, balki bevosita bir laxzali uzaro
birgalikda xarakat kilish chegaralaridan tashkarida xam uzligini
boshkalarda uziga xos davom ettirishdek faol jarayon xakida
bormokda. Sub'yektning uzligini boshka individda davom ettirishdan,
boshka kishilarga utkazilgan "jamgarmalar" xisobiga uzining shaxs
sifatida boshkalar "kungildagidek" urnashib kolishni ta'minlashdan
iborat bulgan bu jarayon ayersonalizasiya (personajlashtirish) degan
nom olgandir.
Shunday kilib, inson shaxsning tuzilishi uchta tarkibiy kismdan,
uchta kichik sistemadan iboratdir: shaxsning individualligi, uning
shaxslararo munosabatlar sistemasida va boshka odamlarda
gavdalanganligi xamda shaxsning uzi kelib chikishiga kura
individlararo, ijtimoiy alokalar va munosabatlar sub'yekti sifatida
mavjud bulishiga barcha, uchala jixatning birligida ta'riflangan bulishi
shart.
Shaxsni uning barcha uchala kichik tuzilishi jixatidan taxlil
etishning birligini uning obru-e'tiborligi kabi muxim ta'rifi misolida
kurib chikamiz.
Dostları ilə paylaş: |