O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus



Yüklə 39,9 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə64/104
tarix26.09.2017
ölçüsü39,9 Kb.
#2123
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   ...   104

 
178 
uxshashligi  kanchalik  tugri  baxolanishiga  boglikdir.  Bu  urinda  bir-biridan 
fark kiladigan ikkita xolat mavjud bulishi mumkin. 
 
Ko’nikmalar.  Xar  kanday  xulk-atvor  yangi  sharoitlarda  yoki  yangi 
ob'yektlarga  nisbatan  jarayonlarning  kuchishi  asosida  tarkib  topadi. 
Kuchish  esa  shart-sharoitlar  yoki  narsalarning  faoliyat  maksadlari  uchun 
muxim bulgan belgilari buyicha uxshashligiga tayanadi. 
 
Kunikma  eksteriorizasiya  kilishni  -  bilimlarning  jismoniy 
xarakatga  mujassamlashuvini  takozo  etadi.  Uning  boshlanish 
nuktasi  axborotning  yuksak  darajada,  ya'ni  ongda  kayta 
ishlanishidan  iboratdir.  Amaliy  xarakatlarning  ana  shu  yuksak 
darajadagi  faoliyati  natijalari  bilan  yunaltirib  turilishi  esa  uning 
yakunini  tashkil  etadi.  Masalan,  ma'lum  bir  kismning  xajmini 
aniklashdan  iborat  vazifa  kuyilgan,  deylik.  Uni  xal  etish  uchun 
avvalo uning geometrik jismlarining kaysi bir turiga mansubligini 
aniklash lozim. Sungra bunaka jismlarning xajmi kanday xisoblab 
chikilishini  esga  tushirmok  kerak.  Shundan  keyin  kanaka 
ulchovlar  kilinishi  kerakligi  ma'lum  buladi.  Sungra  tegishli 
ulchovlarni  amalga  oshirish  kerak.  Pirovardida  zarur  xisoblash 
jarayonlarining  bajarish  lozim.  Bulardan  kurinib  turibdiki, 
bilimlarni kunikmalarda ruyobga chikarish bir kator malakalar va 
jarayonlarning uzlashtirilgan bulishini takozo kiladi. 
 
Faoliyat  xamisha  kishining  boshka  odamlar  bilan  muayyan 
munosabatlari  sistemasida  yuz  beradi.  U  boshka  odamlarning 
yordami  va  ishtirokini  takozo  etadi,  ya'ni  birgalikdagi  faoliyat 
xususiyatiga    ega  buladi.  Uning    natijalari  tevarak-atrofdagi 
olamga,  boshka  kishilarning  xayoti  va  takdiriga  muayyan  ta'sir 
kursatadi.  Shuning  uchun  faoliyatda  kishining  fakat  narsalarga 
munosabati  emas,  balki  uning  boshka  odamlarga  bulgan 
munosabati xam doimo uz ifodasini topadi. 
 
 
 
Bu  faollik  oldiniga  impulsiv  xatti-xarakat  xususiyatiga  ega 
buladi.  Tugilganidan  keyingi  dastlabki  kunlarda  bolaning    xulk-
atvori  bir  nechtagina  oddiy  tugma  reaksiya-ximoyalanish  (nur 
yoruglashganda yoki baland tovush chikkanida kuz korachigining 
torayishi, ogrik sezgan paytida ingrashi va bezovtalana boshlashi), 
ovkat  surash  (tamshanish),  chalkash-chulkash  (tebratilganda 
jimib  kolishi)  va  birmuncha  keyinrok  esa  muljallash-izlanish 
(kuzgatuvchiga boshini ugirishi, narsalarga karashi va boshkalar) 
kabi  reaksiyalar  bilan  cheklanadi.  Un  birinchi  -  un  ikkinchi 
kunligidan tortib chakalokda dastlabki shartli reflekslar shakllana 


 
179 
boshlaydi. Shu tufayli bir yoshi mobaynida bolada izlanish xulk-
atvori  (ushlash,  kuzdan  kechirish,  xar  xil  shaklda  aylantirish) 
rivojlana  boradi,  buning  natijasida  u  tashki  dunyodagi 
narsalarning  xossalari  xakida  ma'lumot  yigadi  va  xarakatlar 
uygunligini uzlashtiradi. Ta'lim olish va taklid kilishi ta'sirida bir 
yoshidan  boshlab  bolada  amaliy  xulk-atvor  shakllana  boradi. 
Buning  yordamida  bola  buyumlarni  ishlatishning  insoniy 
usullarini va ularning ijtimoiy amaliyotdagi axamiyatini uzlashtira 
boshlaydi  (uxlash  uchun  karovatga  yotadigan,  stulchaga 
utiradigan, tupni uynaydigan, kalam bilan rasm soladigan buladi). 
 
 
 
Tadkikotlar  shuni    kursatadiki,  uyin  bolalarda  xam  uz 
faolligini  ruyobga  chikarish  shakli,  xayot  kechirish  va  faoliyat 
kursatish  shakli  bulib  xizmat  kiladi.  Shu  tarzda  u  funksional 
mamnunlik  bilan  boglikdir.  Faollikka  bulgan  extiyoj  uning 
kuzgatuvchisi  bulsa,  taklid  kilish  va  tajriba  esa  manbai 
xisoblanadi.  Lekin  bolaning  uyin  xarakatlari  avval  boshdanok 
buyumlardan  foydalanishning  insoniy  usullari  va  amaliy  xulk-
atvorning  katta  yoshdagilar  bilan  mulokot  jarayonida  va  katta 
yoshlilar  raxbarligida  uzlashtirib  olinadigan  insoniy  shakllari 
zamirida  rivojlana  boradi.  Bu  xol  bolalar  uyin  faoliyatining 
prinsipial  jixatdan  muxim  xususiyatlarini  belgilab  beradi,  uning 
shakllari,  manbalari,  mexanizmlari,  funksiyalari  va  natijalari 
xayvonlarning uyinidan tubdan fark kilishiga olib keladi. 
Shunday kilib,  uyin bolani  buyumlar va  xodisalarning nutk 
amaliyotda mujassamlashgan moxiyatlarini uzlashtirib olishini va 
ushbu  moxiyatlarni  ishlata  bilishni  mashk  kildiradi.  Uyin 
bajarilayotgan  xarakatlarni  aynan  jarayon  sifatida  anglanishini 
("jurttaga")  rivojlantiradi,  bujarayonlarning  uzini  uzi  idora  kilish 
(koidalar)  asosida  bajarilishini  urgatadi,  pirovardida  esa  uzini 
konkret  xarakatlar  sub'yekti  sifatida  idrok  etishdan  sosial  rolni 
bajaruvchi, ya'ni insoniy munosabatlar kilauchi sub'yekt sifatida 
idrok  etish  darajasiga  kadar  rivojlanganligini  anglab  yetishiga 
imkoniyat yaratadi. 
 
Ta'lim. Bolaning xulk-atvori va faoliyati rivojini urganar ekanmiz, bitta 
eng  muxim  faktga  duch  kelamiz.  Bolada  bir  nechtagina  oddiy  shartli 
reflekslardan tashkari unda keyinchalik kuzatiladigan boshka barcha xulk-
atvor  shakllari  va  faoliyat  turlari  oldiniga  yuk  buladi.  Amaliy  va 
kommunikativ  xulk-atvor,  muljal  olish  va  izlanish  faoliyati,  ushlash  va  u 
yok-bu yokka surish, emaklash, yurish, gapirish va uynash, mexnat kilish 


 
180 
va sosial jixatdan birgalikda xarakat kilish bola tugilganidan sung ma'lum 
bir  vakt  utgach  paydo  buladi  va  rivojlana  boshlaydi.  Buning  ustiga  xulk-
atvorning  xar  kanday  shakli  va  faoliyatining  xar  bir  turi  uzining  paydo 
buladigan muayyan davrlariga shakllanish sub'yektlariga va uzining kayta 
kurilish  xamda  murakkablashish  boskichlariga  ega  buladi.  Ularning 
xammasi  bolaning  rivojlanish    faktlari  xisoblanadi,  bu  faktlar  esa  undagi 
muayyan  tugma  asos  va  nasliy  programmalar  bilan,  organizmning 
rivojlanishi va anatomik-fiziologik jixatdan yetilishi, uning oliy nerv faoliyati 
funksional  mexanizmlarining  shakllanishi  vamurakkablasha  borishi  bilan 
boglik buladi. 
Ta'lim 
kishining 
xarakatlari 
muayyan 
bilimlar, 
malakalar, 
kunikmalarni  uzlashtirib  olishga    karatilgan  ongli  maksad  bilan  idora 
kilingan joydagina yuz beradi. 
Bundan  kurinib  turibdiki,    ta'lim-uziga  xos  insoniy  faoliyatdir. 
Xayvonlarda esa fakat urganish bulishi mumkin. Lekin odamda xam fakat u 
uz xatti-xarakatlarini anglabetilgan yuksak xayoliy maksadga (idealga) kura 
yunaltirish layokatiga ega bulgandagina ta'lim faoliyati yuz berishi mumkin. 
Bunday  layokatning  yetarli  darajadagi  rivojlanishiga  fakat  olti-yetti  yoshga 
chikkan  paytga  kelib,  faoliyatning  oldingi  turlari-uyin,  nutk,  amaliy  xulk-
atvor  va  shu  kabilar  negizida  shakllana  borgan  xolda  erishiladi.  Ukuv 
faoliyatini  shakllantirishning  eng  birinchi  asosiy  sharti-boladamuayyan 
bilimlarni, kunikma va malakalarni uzlashtirish uchun anglanilgan motivlar 
tugilishi xisoblanadi. 
Mehnat. Mexnat-bu ma'lum bir ijtimoiy foydali (yoki xech bulmaganda 
jamiyat  tomonidan  iste'mol  kilinadigan)  moddiy  yoki  ma'naviy  maxsulotni 
ishlab  chikarishga  yunaltirilgan  faoliyat  demakdir.    Mexnat  faoliyati-
kishining  eng  yetakchi,  asosiy  faoliyatidir.  Insoniyat  agar  mexnat  kilishni 
tuxtadigan  bulsa,  u  (tur  sifatida)  uz  xayot-mamotini  tugallagan  bular  edi. 
Shuning uchun xam mexnat faoliyati kishining xayot kechirishini, boshka 
turlar  ustidan  galaba  kozonishini  xamda  tabiat  kuchlari  va  moddalaridan 
foydalanishini  ta'min  etadigan  uziga  xos  turga  oid  xulk-atvori  deb 
xisoblanishi mumkin. 
 
Nazorat uchun savollar: 
1. Faoliyat haqida umumiy tushuncha. 
2. Motiv haqida tushuncha. 
3. Faoliyatning inson psixik taraqqiyotiga ta'siri. 
4. Faoliyat turlari haqida. 
5. Malakaning tuzilishi. 
6. Faoliyat o’zlashtirilishi va mashqlar. 
7. Malakalarning o’zaro ta'siri. 
 
8. Faoliyatning shakllanishi. 
 
 SHAXS PSIXOLOGIYASI 
 


Yüklə 39,9 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   ...   104




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə