171
likobcha, pichok va vilka, ba'zi bir gigena talablariga rioya kilish va shu
kabilarga extiyoj tugiladi.) Va nixoyat, uchinchidan kupgina extiyojlari uning
tor ma'nodagi shaxsiy talab-extiyojlaridan kura kuprok kishi uzi mansub
bulgan va birgalikda mexnat kiladigan jamiyatning, jamoaning, guruxning
extiyojlarini ifodalaydi-jamoa extiyojlari kishining shaxsiy extiyojlari
tusini kasb etadi.
Extiyojlar kelib chikishga va predmetiga kura farklanadi.
Kelib chikishiga kura extiyojlar tabiiy va madaniy bulishi mumkin.
Tabiiy extiyojlarda kishining faollik kasb etayotgan faoliyati, uning
xayoti va uning avlodi xayotini saklash va kullab-kuvvatlash uchun zarur
bulgan shart-sharoitlarga buysunganlik ifodalanadi. Barcha odamlarda
ovkatlanishga, suv ichishga, karama-karshi jinsning mavjud bulishiga,
uxlashga, sovukdan va xaddan ziyod issikdan saklanishga va xokazolarga
tabiiy extiyoj buladi. Agar tabiiy extiyojlardan kaysi biri biron darajada uzok
vakt davomida kondirilmasdan kolsa, odam mukarrar ravishda xalok buladi
yoki sulolasini davom ettirish imkoniyatidan maxrum buladi.
Garchand tabiiy extiyojlar (ularning soniga kura) odamning xayvon
ajdodlaridagi va ibtidoiy odamlardagi kabi tarzda kolgan bulsa xam, lekin
ular uz psixologik moxiyatiga kura xayvonlarning tabiiy extiyojlaridan
tubdan fark kiladi. Extiyojlarni kondirishning usullari va kurollari
uzgaribgina kolmasdan, eng muximi, extiyojlarning uzi uzgarib bormokda,
endilikda xozirgi zamon kishisi uni miloddan oldingi ajdodlarga karaganda
boshkacha tarzda xis etmokda. "Ochlik bu ochlik demakdir, lekin pishirilgan
gushtni pichok va ailka yordamida iste'mol kilish orkali kondiriladigan
ochlikka nisbatan xom gushtni kullar, tirnoklar va tishlar yordamida
yamlab yutiladigan ochlik boshkacha tarzdagi ochlikdir". Shunday kilib,
kishining tabiiy extiyojlari ijtimoiy-tarixiy xarakterga egadir.
Kishi extiyojlarining rivojlanishi xususiyatlari. Xayvonning xatti-
xarakatlari xamisha u yo bu extiyojni kondirishga bevosita yunaltirilgan
buladi. Extiyoj xayvonni fakat faollikka undab kolmasdan, balki ushbu
faollikning shakllarini xam belgilaydi. Misol uchun ovkatlanish extiyoji
(ochlik) xayvonda, jumladan, ovkatlanish faolligini vujudga keltiradi-ogzida
sulak ajratila boshlanadi,ovkatni izlash yoki uljani poylash, egallash va uni
iste'mol kilish kabi jarayonlar yuz bera boshlaydi. Shartli refleks-bu faollikni
yangi kuzgatuvchilar (masalan, kungirok chalinishi) bilan yoki yangi
xarakatlar (masalan, tepkini bosish) bilan boglanishi mumkin. Lekin
bundan xayvonning xatti-xarakati tuzilishi shundayligicha koladi.
Kungirokning chalinishi tashki kuzgatuvchilar okimidan aynan ovkatlanish
xakida xabar beruvchi signal sifatida ajralib turadi. xayvon tepkini bosishni
aynan ovkatning berilishiga olib keluvchi xatti-xarakat tarzida bajaradi.
Boshka suzlar bilan aytganda, xayvon eng murakkab shartli reflekslar orkali
faoliyat kursatgan takdirda xam extiyojlar tugridan-tugri uning
psixikasining xam aks ettirish, xam yunaltirish funksiyalarini belgilaydi.
Xayvon organizmining talab-extiyojlari psixika tevarak-atrofdagi olamga
172
nimalarni in'om etishi va kanday javob xatti-xarakatlarini keltirib
chikarishini belgilab beradi.
Odamning xulk-atvori esa butunlay boshkacha tarkib
topgandir. Stulchada utirib, ovkat yeya oladigan kichkinagina
bolaning xatti-xarakatlarini xam uning tabiiy extiyojlari tufayli
xosil bulgan deb aytish mumkin emas. Ovkatlanish extiyojini
kondirish uchun uzicha koshikning sira xojati yuk Lekin
tarbiyaning ta'sirida bu xildagi predmetlar bola uchun
yukoridagidek extiyojni kondirishning zarur sharti bulib koladi.
Asl ma'nodagi extiyojning uzi emas, balki unikondirishning
jamiyatda kabul kilingan usullari xatti-xarakatning shakllarini
keltirib chikara boshlaydi.
Shunday kilib, bolaning faolligi rivojlantirishning dastlabki
boskichlaridayok biologik jixatdan axamiyatga molik buyumlar emas, balki
ularning kishi tomonidan iste'mol kilinishi usullari, ya'ni ushbu
buyumlarning ijtimoiy tajribadagi vazifalari uning omillari sifatida
maydonga chikadi. Bolaning shu yusinda orttiradigan xatti-xarakat
shakllari-bu buyumlar bilan munosabatda bulishning jamiyat tomonidan
ularning kishilar amaliyotdagi vazifalariga muvofik tarzda ishlab chikilgan
usullaridir: stolning atrofidautiriladi, koshik bilan ovkat yeyiladi,
kravatchada uxlanadi va xokazo.
Faoliyat va uning maqsadlari haqida tushuncha. Agar
xayvonlarning xatti-xarakati butunlay atrof-muxit bilan belgilansa, kishining
faolligi uning ilk yoshlaridanok butun insoniyat tajribasi va jamiyat
talablariga kura yunaltirib boriladi. Xatti-xarakatning bu turi shu kadar
uziga xoslikka egaki, psixologiyada uni atash uchun maxsus termin-faoliyat
termini kullaniladi. Faollikning bu, aloxida maxsus insoniy turining fark
kiluvchi psixologik belgilari nimalardan iborat?
Bu fark kiluvchi belgilardan biri shundan iboratki, faoliyatning
mazmuni tamomila uni keltirib chikargan extiyoj bilan belgilanmaydi.
Basharti motiv sifatidagi extiyoj faoliyatning shaklllari va mazmuni ijtimoiy
shart-sharoitlar, talablar va tajriba bilan belgilanadi. Masalan, kishini
ishlashga undagan motiv (sabab) ovkatga nisbatan extiyoj tugilishidan xam
kelib chikishi mumkin. Lekin odam stanokni, masalan, uning ochligini
bartaraf etish uchun emas, balki bu unga topshirilgan detalni tayyorlash
imkonini
bergani
uchun
xam
boshkaradi.
Uning
faoliyati
mazmunishunchaki extiyoj bilan emas, balki maksad bilan-undan jamiyat
talab kilayotgan muayyan maxsulotni tayyorlash uchun belgilanadi.
Kishining nima uchun muayyan tarzda xarakat kilayotgani uning nimani
kuzlab ish kilayotganiga mos kelmaydi. Uni faoliyatga undovchi xoxish-
istaklar, sabab bilan ushbu faoliyatni yunaltiruvchi bevosita maksad bir-
biriga tugri kelmaydi.
Dostları ilə paylaş: |