O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus



Yüklə 39,9 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə61/104
tarix26.09.2017
ölçüsü39,9 Kb.
#2123
1   ...   57   58   59   60   61   62   63   64   ...   104

 
171 
likobcha,  pichok  va  vilka,  ba'zi  bir  gigena  talablariga  rioya  kilish  va  shu 
kabilarga extiyoj tugiladi.) Va nixoyat, uchinchidan kupgina extiyojlari uning 
tor  ma'nodagi  shaxsiy  talab-extiyojlaridan  kura  kuprok  kishi  uzi  mansub 
bulgan  va  birgalikda  mexnat  kiladigan  jamiyatning,  jamoaning,  guruxning 
extiyojlarini  ifodalaydi-jamoa  extiyojlari  kishining  shaxsiy  extiyojlari 
tusini kasb etadi. 
 
Extiyojlar kelib chikishga va predmetiga kura  farklanadi. 
 
Kelib chikishiga kura extiyojlar tabiiy va madaniy bulishi mumkin. 
 
Tabiiy  extiyojlarda    kishining  faollik kasb etayotgan faoliyati, uning 
xayoti  va  uning  avlodi  xayotini  saklash  va  kullab-kuvvatlash  uchun  zarur 
bulgan  shart-sharoitlarga  buysunganlik  ifodalanadi.  Barcha  odamlarda 
ovkatlanishga,  suv  ichishga,  karama-karshi  jinsning  mavjud  bulishiga, 
uxlashga,  sovukdan  va  xaddan  ziyod  issikdan  saklanishga  va xokazolarga 
tabiiy extiyoj buladi. Agar tabiiy extiyojlardan kaysi biri biron darajada uzok 
vakt davomida kondirilmasdan kolsa, odam mukarrar ravishda xalok buladi 
yoki sulolasini davom ettirish imkoniyatidan maxrum buladi. 
 
Garchand  tabiiy  extiyojlar  (ularning  soniga  kura)  odamning  xayvon 
ajdodlaridagi  va  ibtidoiy  odamlardagi  kabi  tarzda  kolgan  bulsa  xam,  lekin 
ular  uz  psixologik  moxiyatiga  kura  xayvonlarning  tabiiy  extiyojlaridan 
tubdan  fark  kiladi.  Extiyojlarni  kondirishning  usullari  va  kurollari 
uzgaribgina kolmasdan, eng  muximi, extiyojlarning uzi  uzgarib bormokda, 
endilikda xozirgi zamon kishisi uni miloddan oldingi ajdodlarga karaganda 
boshkacha tarzda xis etmokda. "Ochlik bu ochlik demakdir, lekin pishirilgan 
gushtni  pichok  va  ailka  yordamida  iste'mol  kilish  orkali  kondiriladigan 
ochlikka  nisbatan  xom  gushtni  kullar,  tirnoklar  va  tishlar  yordamida 
yamlab  yutiladigan  ochlik  boshkacha  tarzdagi  ochlikdir".  Shunday  kilib, 
kishining tabiiy extiyojlari ijtimoiy-tarixiy xarakterga egadir. 
Kishi extiyojlarining rivojlanishi xususiyatlariXayvonning xatti-
xarakatlari  xamisha  u  yo  bu    extiyojni  kondirishga  bevosita  yunaltirilgan 
buladi.  Extiyoj  xayvonni  fakat  faollikka  undab  kolmasdan,  balki  ushbu 
faollikning  shakllarini  xam  belgilaydi.  Misol  uchun  ovkatlanish  extiyoji 
(ochlik)  xayvonda,  jumladan,  ovkatlanish  faolligini  vujudga  keltiradi-ogzida 
sulak ajratila boshlanadi,ovkatni izlash yoki uljani poylash, egallash va uni 
iste'mol kilish kabi jarayonlar yuz bera boshlaydi. Shartli refleks-bu faollikni 
yangi  kuzgatuvchilar  (masalan,  kungirok  chalinishi)  bilan  yoki  yangi 
xarakatlar  (masalan,  tepkini  bosish)  bilan  boglanishi  mumkin.  Lekin 
bundan  xayvonning  xatti-xarakati  tuzilishi  shundayligicha  koladi. 
Kungirokning chalinishi tashki kuzgatuvchilar okimidan aynan ovkatlanish 
xakida xabar beruvchi signal sifatida ajralib turadi. xayvon tepkini bosishni 
aynan  ovkatning  berilishiga  olib  keluvchi  xatti-xarakat  tarzida  bajaradi. 
Boshka suzlar bilan aytganda, xayvon eng murakkab shartli reflekslar orkali 
faoliyat  kursatgan  takdirda  xam  extiyojlar  tugridan-tugri  uning 
psixikasining  xam  aks  ettirish,  xam  yunaltirish  funksiyalarini    belgilaydi. 
Xayvon  organizmining  talab-extiyojlari    psixika  tevarak-atrofdagi  olamga 


 
172 
nimalarni  in'om  etishi  va  kanday  javob  xatti-xarakatlarini  keltirib 
chikarishini belgilab beradi. 
 
Odamning  xulk-atvori  esa  butunlay  boshkacha  tarkib 
topgandir.  Stulchada  utirib,  ovkat  yeya  oladigan  kichkinagina 
bolaning  xatti-xarakatlarini  xam  uning  tabiiy  extiyojlari  tufayli 
xosil  bulgan  deb  aytish  mumkin  emas.  Ovkatlanish  extiyojini 
kondirish  uchun  uzicha  koshikning  sira  xojati  yuk  Lekin 
tarbiyaning  ta'sirida  bu  xildagi  predmetlar  bola  uchun 
yukoridagidek  extiyojni  kondirishning  zarur  sharti  bulib  koladi. 
Asl  ma'nodagi  extiyojning  uzi  emas,  balki    unikondirishning 
jamiyatda  kabul  kilingan  usullari    xatti-xarakatning  shakllarini 
keltirib chikara boshlaydi. 
 
Shunday  kilib,  bolaning  faolligi  rivojlantirishning  dastlabki 
boskichlaridayok biologik jixatdan axamiyatga molik buyumlar emas, balki 
ularning  kishi  tomonidan  iste'mol  kilinishi  usullari,  ya'ni  ushbu 
buyumlarning  ijtimoiy  tajribadagi  vazifalari    uning  omillari  sifatida 
maydonga  chikadi.  Bolaning  shu  yusinda  orttiradigan  xatti-xarakat 
shakllari-bu  buyumlar  bilan  munosabatda  bulishning  jamiyat  tomonidan 
ularning  kishilar  amaliyotdagi  vazifalariga  muvofik  tarzda  ishlab  chikilgan 
usullaridir:    stolning  atrofidautiriladi,  koshik  bilan  ovkat  yeyiladi, 
kravatchada uxlanadi va xokazo. 
 
Faoliyat va uning maqsadlari haqida tushuncha.  Agar 
xayvonlarning xatti-xarakati butunlay atrof-muxit bilan belgilansa, kishining 
faolligi  uning  ilk  yoshlaridanok  butun  insoniyat  tajribasi  va  jamiyat 
talablariga  kura  yunaltirib  boriladi.  Xatti-xarakatning  bu  turi  shu  kadar 
uziga xoslikka egaki, psixologiyada uni atash uchun maxsus termin-faoliyat  
termini  kullaniladi.  Faollikning  bu,  aloxida  maxsus  insoniy  turining  fark 
kiluvchi psixologik belgilari nimalardan iborat? 
 
Bu  fark  kiluvchi  belgilardan  biri  shundan  iboratki,  faoliyatning 
mazmuni  tamomila  uni  keltirib  chikargan  extiyoj  bilan  belgilanmaydi. 
Basharti motiv sifatidagi extiyoj faoliyatning shaklllari va mazmuni ijtimoiy 
shart-sharoitlar,  talablar  va  tajriba  bilan  belgilanadi.  Masalan,  kishini 
ishlashga undagan motiv (sabab) ovkatga nisbatan extiyoj tugilishidan xam 
kelib  chikishi  mumkin.  Lekin  odam  stanokni,  masalan,  uning  ochligini 
bartaraf  etish  uchun  emas,  balki  bu  unga  topshirilgan  detalni  tayyorlash 
imkonini 
bergani 
uchun 
xam 
boshkaradi. 
Uning 
faoliyati 
mazmunishunchaki extiyoj bilan  emas, balki maksad bilan-undan jamiyat 
talab  kilayotgan  muayyan  maxsulotni  tayyorlash  uchun  belgilanadi. 
Kishining  nima uchun muayyan tarzda  xarakat kilayotgani uning nimani 
kuzlab  ish  kilayotganiga  mos  kelmaydi.  Uni  faoliyatga  undovchi  xoxish-
istaklar,  sabab  bilan  ushbu  faoliyatni  yunaltiruvchi  bevosita  maksad  bir-
biriga tugri kelmaydi. 


Yüklə 39,9 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   57   58   59   60   61   62   63   64   ...   104




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə