173
Binobarin, faoliyatning birinchi farkli belgisi shundan
iboratki, u faollik manbai bulgan extiyoj sifatida yuzaga chikkan
xolda faollikning yunaltiruvchisi bulgan anglanilgan maksad bilan
boshkariladi. Ushbu eng muxim belgisini kayd etarkan, shunday
deb yozgan edi: "Urgimchakning ishi tukuvchining ishini eslatadi,
asalari xam mumdan uya yasab, ba'zi kishilarni-me'morlarni
uyatga koldiradi. Lekin eng yomon me'mor xam eng yaxshi
asalaridan avvalo shu bilan fark kiladiki, u mmdan uya
yasashdan oldin, bu uyani miyasida kuradi. Mexnat prosessining
oxirida bu prosess boshlanmasdan oldinrok kishining
tasavvurida, ya'ni fikran mavjud bulgan natija xosil buladi. Kishi
asalaridan tabiat bergan narsaning formasini uzgartirish
bilangina fark kilib kolmaydi; tabiat bergan narsada u uz ongli
maksadini xam amalga oshiradi, bu maksad, konun sifatida,
kishining ish usulini va bu ishning xarakterini belgilab beradi va
kishi uz irodasini ana shu maksadga buysundirishi lozim".
Faoliyatning ana shu barcha jixatlari ongda aks etish
darajasi va tulakonliligi tegishli faoliyatning anglanilganligi
darajasini belgilaydi.
Faoliyat - vokelikka nisbatan faol munosabat bildirishning shunday bir
shaklidirki, u orkali kishi bilan uni kurshab turgan olam urtasida real
boglanish xosil kilinadi. Odam faoliyat orkali tabiatga, narsalarga, boshka
kishilarga ta'sir kursatadi. Faoliyatda u uz ichki xususiyatlarini ishga solib
va namoyon kilib, narsalarga nisbatan sub'yekt sifatida, odamlarga
nisbatan esa shaxs sifatida gavdalanadi. Uz navbatida ularning javobiy
ta'sirotini xis kilgan xolda, u shu yul bilan odamlarning, narsalarning, tabiat
va jamiyatning xakikiy, ob'yektiv, muxim xususiyatlarini bilib oladi. Uning
karshisida narsalar ob'yektlar sifatida, odamlar esa shaxs sifatida
gavdalanadi.
Harakatlar va sa'i-harakatlar. Toshning ogirligini bilish uchun uni
kutarib kurmok, parashyutning chidamliligini aniklash uchun esa unda
samolyotdan sakrab kurmok kerak. Kishi toshni kutarayotib va
parashyutda tushayotib, faoliyat orkali ularning real xususiyatlarini bilib
oladi. U ana shu real xarakatlarni timsoliy xarakatlar bilan almashtirishi,
ya'ni "tosh ogir" deb aytishi yoki parashyutda tushish tezligi va
treaktoriyasini tegishli formula buyicha xisoblab chikishi mumkin. lekin
xamisha xam ish amaliy faoliyat birinchi galda turadi. Ushbu faoliyatda
fakat tosh yoki parashyutning emas, balki kishining xam uz xususiyatlari (u
nima uchun toshni kutardi, parashyutdan foydalandi va xokazo) xam
namoyon buladi. Amalyot kishining nimani bilishi va nimani bilmasligini,
uning olamda nimani kurayotgan va nimani rad etayotganini belgilaydi va
kursatadi. Boshkacha suzlar bilan aytganda, u kishi psixikasining
174
mazmunini va uning mexanizmlarini belgilab beradi va shu bilan barobar
ularni namoyon kiladi.
Faoliyatga yullagan maksad, odatda, yo kuprok, yo ozrok darajada
uzoklashgan buladi. Shuning uchun xam unga erishish kishi ana shu
maksad yulida xarakat kila borgan sari uning oldida paydo buladigan kator
juz'iy vazifalarning kishi tomonidan izchilik bilan xal etila borishidan tarkib
topadi.
Faoliyatning yolgiz bitta oddiy joriy vazifani bajarishga
yunaltirilgan nisbatan tugallangan xar bir shunday kismi harakat
deb ataladi.
Kishining narsalar bilan kiladigan sa'i-xarakatlari taxlili shuni
kursatadiki, ularning barchasi xam, tashki rang barangiga karamasdan,
koida tarikasida gavdaning, oyoklarning va boshning yordamchi sa'i-
xarakatlari bilan birga kushilgan uchta oddiy kismdan-"olish", "kuchirish",
"kuyib yuborish"dan tarkib topadi. Sa'i-xarakatlarning xar xil turlarida bu
kismlar uz trayektoriyasi, kanchalik davom etishi, kuchi tezligi, sur'ati
(ma'lum bir vakt mobaynida takrorlanish soni) bilan va ular tananing kaysi
bir kismi bilan bajarilishiga karab farklanadi. Sifat nuktai nazaridan sa'i-
xarakatlar anikligi, nishonga tegishli, epchilligi va uygunlashganligi bilan
belgilanadi
.
Harakatni
boshqarish
va
nazorat
qilish
Sa'i-
xarakatlarning bajarilishi uzluksiz ravishda nazorat kilib va uning
nxarakatning pirovard maksadi bilan takkoslangan xolda tugrilab
(korrektirovka kilib) boriladi.
Kishining maksadi kupincha muayyan vakt ichida
xarakatlar yordamida erishilishi mumkin bulgan narsalardan
iborat buladi. Demak, maksad miyada faoliyatning bulajak
natijasining timsoli, uzgarib turadigan andazasi tarzida namoyon
buladi. Aynan usha orzu kilingan (extiyoj sezilgan) bulgusi andaza
bilan xarakatning amaldagi natijalari takkoslanadi, aynan usha
andaza sa'i-xarakatlarning shakl-shamoilini belgilab va tugrilab
turadi. Chunonchi, kishi suv ichish uchun stakanni olib, lablariga
yakinlashtirganidagi kabi oddiy bir xolat xam uning xarakatlari
orzu kilingan natija (chankokni bosish), shuningdek kul stakanga
chuzilishi va sungra stakan bilan birga lablarga kadar borishi
andazalari orkali idora kilinadi. Bulgusi xarakat modellari (sa'i-
xarakatlari programmasi) va uning natijasi (maksadning
programmasi)ni, miyada ushbu xarakatning uzini oldindan xosil
kiladigan andazalarni fiziologlar "xarakat akseptori" va "oldindan
aks ettirish", "xarakatlantiruvchi vazifa" va "bulgusi extiyoj
Dostları ilə paylaş: |