187
Obru-e'tibor individlararo munosabatlar sistemasida tarkib topadi
va guruxning rivojlanish darajasiga boglik xolda bir xil jamoalarda
kat'iy avtoritarizm, kuchlining xukuki tan olinish sifatida afzalligiga
kura "xokimiyat obru-e'tibori" sifatida namoyon bulsa, boshkalarida,
ya'ni yuksak darajada uyushgan guruxlarda esa "obru-e'tiborning"
demokratik "xokimiyati" sifatida yuzaga chikadi. Bunda shaxsiy
xususiyatlar guruxga xos xususiyat,guruxning xususiyatlari esa shaxs
xos xususiyatlar sifatida (shaxsning interindivid kichik sistemasi)
xizmat kiladi. Shaxsning metaindivid kichik sistemasi doirasidagi
obru-e'tiborlilik-bu individlarning axamiyatga molik xolatlarda uzlari
uchun axamiyatli karorlar kabul kila olish xukukining boshkalar
tomonidan tan olinishi, u uz faoliyati bilan kushgan xissaning shaxsga
tegishli faoliyatlari natijasidir. Yaxshi rivojlanmagan guruxlarda bu
uning a'zolari moslashuvchanligining natijasi bulsa, jamoa tusidagi
guruxlarda jamoaning uzini uzi belgilashi samarasi xisoblanadi.
Shunday kilib, jamoadagi obru-e'tiborlilik-bu sub'yektning avvalo
boshkalarda (ba'zida u uz obru-etiborining kay darajada ekanligini
bilmasligi xam mumkin) va fakat shu munosabat bilan sub'yektning
uzida yuksak darajada gavdalanganligi demakdir. Nixoyat, shaxsning
individ ichidagi "bushligi"da-sub'yektning psixologik fazilatlari
kompleksidir: birinchi xolda uzboshimchaligi, kattikkulligi, uziga
ortikcha bino kuyishi, tankidni yoktirmasligi bulsa, boshka xollarda-
prinsipealligi, bexad akilliligi, xayrixoxligi, me'yorida talabchanligi
(shaxsning interaindivid kichik sistemasi) va xokazolar.
Shaxsning metaindivid kichik sistemasi kishining eng muxim
ma'naviy extiyojlaridan biri-shaxs darajasiga kutarilish extiyojini, ya'ni
uz faoliyati bilan boshka odamlarning akliy va xissiy jabxalarida ular
uchun axamiyatga ega bulgan uzgarishlar yasashiniboshkalardan
kuprok darajada ifoda etadi. Bunday extiyoj sub'yekt tomonidan
anglanilgan yoki anglanilmagan bulishi mumkin, bir kishida u ancha
terok,boshka birovida esa sekinrok bulishi, uning ruyobga chikarilishi
boshka odamlar uchun ijobiy yoki salbiy okibatlar keltrishi mumkin,
nixoyat, bir kishida bu extiyojlarni kondirish uchun vositalar mavjud
bulishi (yuksak darajada bilimdonligi, yoxud xissiy olimining boyligi,
yoxud turli xildagi kuplab mamlakatlarga egalik, yoxud bexad mardligi
va kat'iyligi, yoxud ana shu fazilatlarning xajmi evaziga) mumkin,
boshkasida esa bunday vositalar ancha cheklangan buladi.
Shaxsning faolligi va uning xayotiy pozitsiyasi. Kishining
tevarak-atrofda munosabat, birgalikda faoliyat va ijodiy ish jarayonida
namoyon buladigan ijtimoiy axamiyatga molik uzgarishlar kilish
layokati shaxsning faolligi sifatida tushuniladi. Shaxs faolligini ancha
umumiy tarzdagi, birikma xolidagi ta'rifi uning goyaviy
prinsipialligida, uz nuktai nazarini izchil ximoya kila borishida, suzi
bilan ishining birligida ifodalanadigan faol xayotiy pozisiyasining
188
bildiradi. Jamiyatda faol xayotiy pozisiya ijtimoiy burchga nisbatan
ongli munosabatda bulishni, grajdanlikni, jamoachilikni, faoliyatga
nisbatan ijodiy munosabatda bulishni, ilmiy dunyokarashga
tayanadigan e'tikodni, ijtimoiy-axlokiy koidalarning buzilishiga
murosasizlikni takozo etadi.
Ijtimoiy foydali faoliyatda me'yoridan ortikcha deb atalmish
faollik kishilarga xos faol xayotiy pozisiya turishning eng muxim
kurinishlaridan biri xisoblanadi. Me'yoridan ortikcha faollik-shaxs
faolligining xali birinchi kommunistik shanbalik uchun va keyinchalik
mexnat zarbdorlari uchun, staxanovchilik xarakati, kommunistik
mexnat brigadalari va shu kabilarga xos xolda namoyon bulishining
sosialistik jamiyatda ruy bera
digan turidar
. Me'yoridan ortikcha faolik
muayyan shaxs uchun kat'iyan majburiy bulmagan, lekin sosialistik
jamiyatning oliy maksadlariga va kadriyatlariga mos keladigan faoliyat
kursatilishini takozo etadi. Xech kim ishchiga mexnat xukuki tartib-
koidalariga binoan uzining kunlik topshirigidan oshirib yuborish,
kelgusi yil xisobiga ishlash,fakat uz normasini emas, balki sexda uzi bilan birga
ishlagan va Vatani ximoya kilish chogida mardlarcha xalok bulgan urtogining
normasining xam bajarish, uz jamgarmalarining Tinchlik fondiga, yodgorlik
urnatish uchun xadya kilish kabi talablarni kuymaydi. Bularning xammasi
me'yoridan ortikcha faollik tufayli yuz beradi. Shaxs me'yoridan ortikcha faollik
kursatgan xolda uzining ijtimoiy orzu-istaklari sari olga kadam tashlaydi. Shu
asnoda pedagog me'yoridan ortikcha faollikni uning xujakursin uchun namoyish
kilinadigan turidan farklay bilishi kerak. Uzi uchun majburiy bulgan, ya'ni koida
tarzidagi faollik ukishda, mexnat tayyorgarligi va xokazo yetarli darajada faollik
kursatmasdan, ba'zi xollarda xammaning kuz ungida "me'yoridan ortikcha" faolligi
xakida tasavvur xosil kilish uchun urinadi. Jumladan, u devoriy gazeta chikarishni
uz zimmasiga olayotib, extimol, bu bilan uzining butun kollektivga ma'lum bulib
kolayotgan faoliyatsizligini yashirishga uringan bulishi xam mumkin. Me'yoridan
ortikcha faollik me'yoridagi (normativ) faollikdan xoli va undan tashkarida yuz
berishi mumkin emas.
Shaxsning moslashuvchanlikka xam, xulk atvorning salbiy
(nokonformliligi) turiga xam zid bulgan jamoa tarzida uzini-uzi
belgilashi xam uning faol xayotini pozisiyasidan dalolat beradi.
Yosh yigit va kizlarda faol xayotiy pozisiyaning shakllantirish
axlokiy tarbiyaning eng muxim vazifalaridan biridir.
Shaxs va uning faolligi tugrisidagi garb nazariyalarining tankidiy
taxlili. Xozirgi paytda garb psixologiyasida shaxsni tadkik kilish va
tushunish borasida "insonparvarlik psixologiyasi" deb atalmish
psixologiya vakillarining psixoanalitik nazariyalari va karashlari
(shaxsning ekzistensialist nazariyalari) eng nufuzli yunalishlar bulib
xisoblanadi.
Asrimiz boshlaridayok venalik psixiator va psixolog Z.Freyd kishi
shaxsi faolligi manbai va xarakterining uzicha talkinini tavsiya kilgan
Dostları ilə paylaş: |