O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta

Ko’p yillik mashg’ulot va yillik siklda texnik tayyorgarlikning o’rni.
Yuqori malakali sportchilarni tayyorlash uchun ko’p jihatdan yoshlik davridan boshlab asos solinadi. Hayot sharoitlari, irsiy xususiyatlar, har bir bolaning harakat faolligini amalga oshirish imkoniyatlaridan tashqari, u jismoniy tarbiya tizimining hayotga joriy qilinganligiga bog’liq. Biroq aytib o’tilgan jihatlarning muhim ekanligidan qat’iy nazar, ular mazkur ishda xal qilinmaydi. Biz o’smir yengil atletikachilarning ko’p yillik tayyorgarligini qisman yoritamiz, to’rt yillik olimpiya siklida yuqori malakali yengil atletikachilarni tayyorlash masalalariga batafsil to’xtalib o’tamiz.
O’rta va uzoq masofalarga yugurvchilarga yuguruvchilarning o’quv mashg’ulot dasturini tuzishda sport maktablardan boshlab Oliy o’quv yurtalari jismoniy tarbiya fakultetlari faoliyatini reglamentlovchi me’yoriy xujjatlar asosida tuziladi. O’rta va uzoq masofalarga yuguruvchilar o’quv mashg’ulotlar dasturi sport takomillashuvi bosqichlarida yuguruvchilarida yuguruvchi yoshlarni tayyorlashning eng muhum tamoyillari, ilmiy asoslangan metodologik qoidalari asosida tuziladi. Dasturning umumiy qismi tayyorgarlik bo’limlariga ko’ra asosiy dasturiy materiallarni, o’quv yillari bo’yicha va yillik tayyorgarlik siklidagi mashg’ulot yuklamalrini taqsimoti, pedagogik va tibbiy nazoratni tashkil etish hamda o’tkazishni, o’rta va uzoq masofaga yuguruvchilar uchun o’quv mashg’ulot bosqichi hamda sport takomillashuvi bosqichlarida o’quv yillari bo’yicha taxminiy haftalik mikrosikllarini o’z ichiga oladi.
Yangi shug’ullanuvchi yengil atletikachilar uchun ko’p yillik rejalashtirish odatda beshta bosqichga bo’linadi: 1) boshlang’ich tayyorgarlik; 2) dastlabki bazaviy tayyorgarlik; 3) ixtisoslashgan bazaviy tayyorgarlik; 4) individual imkoniyatlarni maksimal amalga oshirish; 5) yutuqlarni saqlab turish.
Har bir aytib o’tilgan bosqichlarda o’zgaruvchan omillar quyidagilardan iborat: 1) yuqori darajada maxsus jismoniy tayyorgarlikka erishish uchun mashqlarning ulushini asta-sekin oshirish bilan jismoniy tayyorgarlikni ta’minlashga qaratilgan vositalar nisbati; 2) yuklama kattaliklari va uning dinamikasi, mashqlar hajmi va shiddatining bir tekis, ba’zan esa sakraydigan tarzda oshirilishi bilan ifodalanadi. Yengil atletikaning siklik turlarida bu asosan aerob chidamlilikni oshirish murakkab koordinatsiyali mashqlarda tezkor-kuch sifatlarini rivojlantirish uchun mashqlarni ko’paytirish hisobiga sodir bo’ladi; 3) musobaqalar soni va xususiyati. Ularning soni yosh atletikachilar uchun yildan-yilga o’sib boradi, hamda ular yanada ma’suliyatliroq bo’lib boradi.
Yosh yengil atletikachilar, ayniqsa yugurish turlari sprint va uzoq masofalarga yugurish bo’yicha ixtisoslashgan sportchilar bilan o’tkaziladigan o’quv-mashg’ulotlari tajribasi shuni ko’rsatadiki, mashg’ulot ta’sirining bir xildagi vositalari va sportda yutuqlarga tez erishishga intilish natijasida beriladigan katta yuklamalarning qo’llanilishi shunga olib keladiki, natijalarning o’sishi ularning o’smirlik yoshidan etuklik yoshiga o’tishi bilan birga to’xtaydi. Taxmin qilish mumkinki, qo’llaniladigan mashg’ulot vositalari va yuklamalariga bilvosita moslashishi, yosh organizmning moslashish imkoniyatlari tugashi oqibatida sodir bo’ladi.
Ko’p yillik tayyorgarlik rejasi kelajakda belgilangan muddatlarda erishilishi mumkin bo’lgan va mazkur atletikachilar uchun butun mashg’ulotidan maqsadini ifodalaydigan ko’rsatkichlarni bashorat qilish asosida tuziladi. Bunda maqsaddan tashqari, quyidagilarni ham aniqlash zarur: tayyorgarlik vazifalarini yilma-yil shakllantirish; har xil tayyorgarlik turlarining oqilona nisbatini tanlash; jismoniy sifatlarni rivojlantirishning an’anaviy va noan’anaviy vositalari hamda uslublari qo’llanilishini ko’rsatish; yuklama hajmi va shiddatining optimal parametrlarini belgilash, ularni davrlar hamda sikllar bo’yicha taqsimlash; nazorat saralash, yaqinlashtiruvchi, asosiy va bosh musobaqalarning optimal nisbatlarini tanlagan holda musobaqa faoliyatini oqilona rejalashtirish.
Ko’p yillik tayyorgarlik rejasi yillik siklni modellashtirish, odatda uni to’rt marta takrorlash yo’li bilan tuziladi. Unda “maqsadli orttirish” alohida ahamiyat kasb etadi. Bunda u yoki bu insonning imkoniyatlari va musobaqa faoliyatining “ortiqcha vazifalarini” bajarishda uning safarbarlik darajasini hisobga olish zarur. Bu mashg’ulot mazmuni, mashg’ulot ta’sirlari hajmi yoki shiddatining o’sishi, oldindan kuchli raqib bilan bo’ladigan musobaqada g’alabaga “shaylanish”ga bo’lgan talablarning muhim darajada oshishida namoyon bo’ladi.
Tashkiliy jihatdan ommaviy o’yinlaridan keyingi birinchi yil an’anaviy ravishda navbatdagi olimpiya siklining birinchi bosqichi hisoblanadi. Uning vazifalari: terma jamoaga keng doiradagi nomzodlarni saralash, oldingi olimpiya o’yinlarida qatnashgan sportchilarning potentsial imkoniyatlarini baholash, tajribali sportchilar hamda istiqbolli yosh atletikachilarning Qit’a va Jahon Kuboklari musobaqalaridagi ishtiroki navbatdagi olimpiya siklining ikkinchi bosqichi ikki yil davom etadi. Uning vazifalari: terma jamoaga nomzodlar saralashni davom ettirish, trenirovka ta’sirlari shiddatini oshirish, yillik tayyorgarlik sikli tuzilmalari hamda asosiy start oldidan (birinchi yil Yevropa chempionati, ikkinchi yil Jahon chempionati) bevosita tayyorgarlik bosqichini modellashtirish, Osiyo va Jahon chempionatlariga yuksak darajadagi tayyorgarlikni amalga oshirish.
Bir yil davom etadigan uchinchi bosqich yakuniy bosqich bo’lib, uning davomida yuksak ish qobiliyatini namoyish qilish hamda Olimpiya o’yinlarida qatnashish amalga oshiriladi.
Shunday qilib, Olimpiya sikli o’ziga xos to’lqinsimon bo’lib, uning har bir to’lqini tebranish sportchi holatining yangi darajasi bilan tavsiflanadi. Sportchi holatning yangi darajasiga erishish uchun mashg’ulot jarayonini tashkil qilishda yangi yondashishlar talab etiladi. Boshqacha qilib aytganda, ko’p yillik tayyorgarlikda malakali yengil atletikachining mashg’uloti – bu yillik mashg’ulot sikli tarkibi-bashoratlar, rejalashtirilgan vositalar, uslublar, mashg’ulot yuklamalari, musobaqa faoliyati, sportdagi ish qobiliyatini tiklash usullarini permanent tuzatib borish jarayonidir.
Shuni qo’shimcha qilish kerakki, shaxsan yengil atletika bo’yicha musobaqlar kalendarining kengayishi, jahon chempionatlarining o’tkazilishi (ularda g’alaba qozonish nafaqat faxrli unvon, balki yirik miqdordagi pul mukofotlarini oltin liga va brilliant liga musobaqalarida g’olib va sovrindorlari yutishi mumkin) to’rt yillik olimpiya siklining an’anaviy tarzda shakllangan rejalashtirilishiga tuzatishlar kiritadi. Bundan sportchining o’zi va jamiyat uchun Olimpiya o’yinlarida g’alabaga erishish ahamiyati kamayadi degan xulosani yasash shart emas, lekin shu bilan birga nufuzli musobaqalar sonining qat’iy oshib ketishi sababli, unda hamma sportchi ham qatnasha olmaydi. Faqat iqtidorli yoki juda katta tayyorgarlikka ega bo’lgan sportchigina bunday startlarni ko’tara oladi. Musobaqalarning yangi tizimi ko’p yillik tayyorgarlik xususiyatiga yangi talablar qo’yadi. Ko’p yillik trenirovka rejasining eng asosiy vazifalaridan biri butun musobaqa bosqichi davomida sportchini maksimal yuqori sport natijalariga erishishiga tayyor turish holatiga keltirishdan iborat. Bunda musobaqa oldi tayyorgarlik bosqichi eng ma’suliyatli hisoblanadi. U ko’p yillik rejada 4-6 hafta davom etadi.
Aytib o’tilgan bosqich vazifalarini amalga oshirish yo’li-oldinda turgan musobaqa faoliyatining ma’lum bir qirralarini modellashtirishdir. U shu kungacha erishilgan darajadan 30-40%gacha mashqlar hajmini kamaytirish va muvofiq ravishda mashqlar shiddatini oshirish bilan egallanadi. Bunda yordamchi maxsus tayyorlangan mashqlarning hajmi va shiddati muhim darajada o’zgarmasligi lozim. Bu bosqichda eng asosiysi “tebranish” tamoyili aosida musobaqa hamda modelli-musobaqa mikrosikllarining almashlab turilishidir.
Shundan kelib chiqish lozimki, ko’p yillik rejaning hamma yillari davomida tayyorgarlik haftalari soni, trenirovka kunlari va trenirovka mashg’ulotlari soni kabi trenirovka ta’sirlarining umumiy hajmi ko’rsatkichlari barqaror holda qoladi. Sportdagi natijalarning rejalashtirilayotgan o’sishi, asosan, trenirovka ta’siri shiddatini oshirish, musobaqalar sonini ko’paytirish, o’quv-trenirovka ishi vositalari hamda uslublarini takomillashtirish, xususan turli xil trenajyor moslamalar ish qobiliyatini tiklash vositalari, o’rtacha tog’ sharoitlarida va dengiz bo’yida mashg’ulotlar o’tkazish kabi noan’anaviy trenirovka vositalaridan foydalanish hisobiga erishiladi.
Ko’p yillik tayyorgarlikning boshlang’ich bosqichlarida (to’rt yillik rejaning birinchi va ikkinchi yilida) yildan yilga trenirovka ishi hajmi hamda uning shiddatini asta-sekin oshirish hisobiga sportdagi natijalarning o’sishini ta’minlash mumkin. Biroq uchinchi va ayniqsa to’rtinchi yilda bunday usuliyat kutilayotgan natijani bermaydi. Unga yil davomida mashqlarning summar hajmini 1,5-3 barobar mashqlar shiddatini ikki, uch barobar oshirish hamda musobaqalar sonini keskin ko’paytirish evaziga erishish mumkin.
Quyida (53-jadval) 1992 yillar davomida 1992 yildagi Olimpiya o’yinlariga tayyorgarlki ko’rgan terma jamoa qatnashchilarining o’quv-mashg’ulot jarayonida qo’llangan asosiy trenirovka vositalarining taqsimlanishi to’g’risidagi ma’lumotlar keltirilgan.