O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

7- rasm.


1 4
holda sirtning yoritilganligi E₀ = Ô₀/S ga teng.

Yuzani biror burchakka og‘- diramiz, unda sirt A₁B vaziyatni oladi va kamroq Ô yorug‘lik oqimi
tushadi, chunki nurlarning bir _Ô
qismi sirtga tushmay o‘tib ketadi. 0
Bu holda sirt yuzi o‘zgarma- ganligi sababli sirtning yoritilganligi kamayadi va E = Ô/S ga teng bo‘lib qoladi. Bu hosil bo‘lgan tenglik-
A
A₁

8. 
   rasm.
   

larning ikkinchisini birinchisiga bo‘lsak, ^{E = Ф}
hosil bo‘ladi.

E₀ Ф ₀

Ф
Chizmadan
₌ BC ₌ BC
ekanligi ko‘rinib turibdi. Keyingi

Ф₀ BA BA₁
ikki tenglikni solishtirib, quyidagini hosil qilamiz:

E E₀

Òo‘g‘ri burchakli CBA₁

_ BC BA₁


uchburchakdan
BC BA₁
 cos _deb

yozish mumkin, u holda yuqoridagi tenglik



E

E
 cos ^{yoki E = E}₀^{cos (2.11)}
0
ko‘rinishga keladi. Bu bog‘lanish yoritilganlikning 2- qonunini ifodalaydi. Yorituvchi sirtga yorug‘lik kuchi burchak ostida tushsa, sirtning yoritilganligi nurning tushish burchagi kosinusiga to‘g‘ri proporsionaldir.
Yoritilganlikning ikkala qonunini birlashtirib, quyidagicha yozish mumkin:

E  ^I _r 2
^cos (2.12)

Nuqtaviy yorug‘lik manbayining biror sirtda hosil qilgan yoritilganligi manbaning yorug‘lik kuchiga va nurlarning tushish burchagi kosinusiga to‘g‘ri proporsional va manbadan sirtgacha bo‘lgan masofaning kvadratiga teskari proporsionaldir.
Sirtlarning yoritilganligini tenglashtirish yo‘li bilan ikki manbaning yorug‘lik kuchi taqqoslanadi. Shu maqsadda ishla- tiladigan asboblar fotometrlar deb ataladi. Eng sodda fotometr-
1 5

S

S
A B
¹ 2
r₁ ^r₂
C


9- rasm.
lardan birining ishlash prinsipi bilan tanishib chiqamiz (9- rasm). Uchbur- chakli ABC prizmaning oq rangga bo‘yalgan AC va AC yoqlariga S₁ va S₂
manbalardan yorug‘lik tushadi. Yori-
tilganlik C tomondan ko‘z bilan kuza- tiladi. Fotometrni manbalar orasida u yoki bu tomonga siljitib, prizmaning

BC va AC yoqlari bir xil yoritilishiga erishiladi va shundan so‘ng quyidagi mulohazalarga muvofiq manbaning yorug‘lik kuchi hisoblanadi: yorug‘lik kuchi I₁ va I₂ bo‘lgan S₁ va S₂ manbalar prizmadan r₁ va r₂ masofada turib

2

1
E  ^{I 1} cos
r
1
ва E₂
 ^{I 2} cos
r₂

yoritilganlik hosil qiladi. Fotometrni E₁ = E₂ bo‘ladigan qilib joylashtirganimiz uchun quyidagini yoza olamiz:
2

^I 1
I ₂
r

2
_ 1 _.
r
2

(2.13)

(2.13) ifoda bir manbaning yorug‘lik kuchi ma’lum bo‘lganda ikkinchi manbaning yorug‘lik kuchini topishga imkon beradi.
Yoritilganlikni o‘lchash uchun esa alohida asboblar—luks- metrlar ishlatiladi. Fotograflar suratga olishda foydalanadigan fotoeksponometr asbobining ishlashi ham yoritilganlikni o‘lchashga asoslangan.

Qo‘shimcha adabiyotlar

[5] — 356—58- betlar,
[7] — 605—10- betlar, [8] — 420—23- betlar.

Nazorat uchun savollar

1. 
   Yorug‘lik nimadan iborat?
   
2. 
   Fotometrik kattaliklarga ta’rif bering va ularning o‘lchov birliklarini ayting.
   
3. 
   Yoritilganlikning I va II qonunini ta’riflang.
   
4. 
   Fotometrning tuzilishi va ishlash prinsipini tushuntiring.
   

1 6

5. 
   Luksmetrlar yordamida qanday fotometrik kattalik o‘lchanadi?
   
6. 
   Fotoeksponometrdan foydalanib, suratga olinayotgan predmetning yoritilganligi qanday o‘lchanadi?
   

3- ma’ruza

Yorug‘likning qaytish qonuni. Yassi ko‘zgular
Òajriba va nazariyaning ko‘rsatishicha, yorug‘lik nuri shaffof muhitlarda yorug‘likning tezligidan kichik bo‘lgan tezliklar bilan tarqalar ekan. Òurli shaffof muhitlarda yorug‘likning tarqalish tezligi turlicha bo‘ladi. Barcha nuqtalarda yorug‘likning tarqalish tezligi bir xil bo‘lgan muhit bir jinsli muhit deb ataladi. Yorug‘lik bir jinsli muhitda to‘g‘ri chiziqli tarqaladi. Ikki xil muhit chegarasida nur o‘zining yo‘nalishini o‘zgartirib, bir qismi birinchi muhitga qaytadi. Bu hodisa yorug‘likning qaytishi deb ataladi. Yorug‘likning qolgan qismi esa ikkinchi muhitga o‘tib, uning ichida tarqalishini davom ettiradi.
Ikki muhit orasidagi chegaraning xossalari qanday bo‘lishiga qarab, qaytishning xarakteri turlicha bo‘lishi mumkin. Agar chegara notekisliklarining o‘lchami yorug‘lik to‘lqinining uzunligidan kichik bo‘lsa, bunday sirt ko‘zgusimon sirt deb ataladi. Ana shunday sirt (masalan, silliq shisha sirti, yaxshilab jilolangan metall sirti, simob tomchisining sirti va boshqalar)ga ingichka parallel yorug‘lik dastasi tushsa, yorug‘lik nurlari sirtdan qaytgandan keyin ham parallel nurlar dastasi ko‘rinishida qoladi. Yorug‘likning bunday qaytishi tekis qaytish deyiladi (10- rasm).
Agar sirtdagi notekisliklarning o‘lchami yorug‘lik to‘lqini uzunligidan katta bo‘lsa, ingichka shu’la chegarada sochiladi. Yorug‘lik nurlari qaytgandan keyin turli yo‘nalishlarda tarqaladi. Bunday qaytish tarqoq qaytish yoki diffuz qaytish deb ataladi (11- rasm).

10.