O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

Qo‘shimcha adabiyotlar

[1] — 582—84- betlar, [3] — 216—20- betlar.

Nazorat uchun savollar

1. 
   Biror-bir radioaktiv manbadan chiqayotgan zarralarning qaysi zarra ekanligini qanday aniqlash mumkin?
   
2. 
   -zarra, -zarra, -kvantlarning o‘tish qobiliyatlari haqida
   

nima deyish mumkin?

3. 
   Òabiatda uchraydigan radioaktivlik turlarini sanab bering.
   
4. 
   -yemirilish deb nimaga aytiladi?
   
5. 
   Nima sababdan -yemirilish mavjud bo‘ladi?
   
6. 
   Elektron qamrash hodisasini tushuntirib bering.
   
7. 
   Neytrinoning antineytrinodan farqini aytib bering.
   

35- ma’ruza

- nurlanish. - kvantlarning moddalar bilan o‘zaro ta’siri
Yadroning o‘z-o‘zidan - kvantlarni chiqarish jarayoni - nurlanish deyiladi. Yadroda - nurlanish undagi nuklonning bir energetik holatdan energiyasi past bo‘lgan energetik holatga o‘tishi tufayli sodir bo‘ladi. Yadro uyg‘ongan holatdan asosiy holatiga bir yoki bir necha - kvant chiqarib o‘tishi mumkin. Uyg‘ongan holatdan asosiy holatga o‘tish jarayoni bitta - kvant chiqarish bilan sodir bo‘lsa, bunday - nurlanish bir karrali yoki oddiy
- nurlanish deyiladi (109- rasm). Yadroning uyg‘ongan holatdan asosiy holatga o‘tish jarayoni bir necha - kvant chiqarish bilan sodir bo‘lsa, bunday - nurlanish ko‘p karrali yoki kaskadli - nurlanish deyiladi (110- rasm). O‘zining fizik tabiatiga ko‘ra, -
E₂



109- rasm. 110- rasm.
168
nurlanish qisqa to‘lqinli elektromagnit nurlanishdir, shu tufayli uning chastotasi juda katta bo‘lib, 10²⁰ Hz tartibida bo‘ladi. Odatda,
- kvantlarning enregiyasi 10 keV dan 5 MeV gacha bo‘lgan oraliqda o‘zgarsa, to‘lqin uzunligi esa 10^–8>>10^–11sm oralig‘ida
o‘zgaradi. Gamma-kvantlar eng qattiq elektromagnit nurlar bo‘lib, ko‘p jihatdan rentgen nurlariga o‘xshab ketadi. Yadroning - nurlanishi vaqtida uyg‘ongan holatda turgan yadroning asosiy enregiyasini - kvant olib ketadi, shu tufayli uning enregetik spektri diskret bo‘ladi.
Yadro uyg‘ongan holatda turli sabablarga ko‘ra bo‘lishi mumkin, masalan, - yoki - yemirilishlar tufayli ham shunday holatlarda bo‘lishi mumkin. - yemirilish qiz yadroning kuchli uyg‘ongan holatda hosil bo‘lishi bilan sodir bo‘lganligi tufayli, bu yemirilishdan so‘ng energiyasi unchalik katta bo‘lmagan (E_g<0,5 MeV) - kvantlar hosil bo‘ladi. - yemirilish vaqtida esa energiyasi 2—2,5 MeV bo‘lgan -kvantlar ham hosil bo‘lishi mumkin. Bu esa - yemirilish ehtimolining yemirilish enregiyasiga kuchsiz bog‘langanligidan kelib chiqadi.
- nurlanish biror-bir muhit orqali o‘tganda asosan u yerda kuchsizlanadi, ya’ni o‘z intensivligini kamaytiradi. Bu jarayon muhitning optik xossalariga bog‘liq bo‘lmaydi. Birlik vaqt ichida, birlik yuzadan o‘tgan - kvantlar soni - nurlanishning intensivligi deyiladi:

I  ^N ,
st

(35.1)

bu yerda N — - kvantlar soni. - nurlanish oqimining biror-bir muhit orqali o‘tganda kuchsizlanishini quyidagicha tushuntirish mumkin. Bu oqim tarkibiga kirgan - kvantlar elektr zaryadiga ega bo‘lmaganligi uchun, xuddi zaryadlangan zarralar kabi ushbu muhit atomlarini ionlashtirmaydi yoki uyg‘ota olmaydi. Lekin u atomdagi elektronlar yoki yadro bilan to‘qnashganda, o‘zining elektromagnit maydoni hisobiga bu zarralarning elektr zaryadi bilan ta’sirlashib, o‘zining qisman yoki to‘la enregiyasini ularga berishi mumkin.
U o‘z enregiyasini to‘la bergan holda - kvant yo‘qolib, uning o‘rniga boshqa zarralar paydo bo‘lishi mumkin. Mana shu jarayonni
- kavntlarning yutilishi deyiladi. - kvant o‘z energiyasini qisman
uzatganda esa uning energiyasi va harakat yo‘nalishi keskin o‘zgaradi. Ushbu jarayon esa - kvantlarning sochilishi deyiladi. Yuqoridagi
169

ikkala jarayon ham - nurlanish oqimining kuchsizlanishiga olib keladi.
- nurlanish intensivligining biror-bir muhit orqali o‘tganda
qanday o‘zgarishini ko‘rib chiqaylik. Qalinligi x bo‘lgan muhitga tushayotgan - nurlanish intensivligi I₀ ushbu muhitdan o‘tgan - nurlanish intensivligi esa I bo‘lsin. Òajribalar shuni ko‘rsatadiki, qalinligi dx bo‘lgan qatlam orqali o‘tayotgan dI -nurlanish intensivligi