O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

104- rasm.
_{Z X} ^ _{Z 1Y  e} _{ e,} (34.7)
bu yerda e⁺ — pozitron, _e — elektron neytrinosi. Bunday yemirilishga misol tariqasida

6
^{uglerod 11}C ^{yadrosining yemi-} rilishini olamiz:

_Z ^X 105- rasm.


Z–1

11_C ⁺ 11 

6

20,4 min
₅B  e v_e.

Bu tipdagi yemirilish uchun energetik shart quyidagicha:

M ( A, Z )  M ( A, Z
 1)  m_e ,
(34.8)

bunda M(A,Z) — ona yadro, M(A,Z — 1) — qiz yadroning massalari. Demak,^-yemirilish sodir bo‘lishi uchun ona yadroning massasi qiz yadro bilan pozitronning massalari yig‘indisidan katta bo‘lishi kerak. ^-yemirilish vaqtida ajralib chiqqan energiya quyidagiga teng:
E_  [M ( A, Z )  M ( A, Z  1)  m_e ]c².
Agar yadrodagi protonlar soni ortiqcha bo‘lsa, shu yadroning
^-yemirilishi kuzatiladi. Buning natijasida protonlardan biri o‘zidan pozitron chiqarib, neytronga aylanadi (106- rasm):

p  n  e^  v_e.
(34.10)

Yadrodan pozitron chiqishi natijasida unda turg‘un proton- neytron kompleksi yuzaga keladi. Protonning neytronga aylanishi yadro o‘ziga yaqin turgan qobiqdagi eletkronni tortib olishi tufayli ham sodir bo‘lishi mumkin. Mana shu hodisa elektron qamrash deyiladi.
Agar eletkron K-qobiqdan tortib olinsa, K-qamrash, L- qobiqdan olinsa, L-qamrash deyiladi. Elektron qamrash quyidagi sxema bo‘yicha sodir

bo‘ladi:
p  e^  n  v_e.

(34.11)
_p n

106- rasm.

165

Bu jarayon yadroning tarkibini xuddi -yemirilishdagidek o‘zgartirgani uchun, uni -yemirilish turiga kiritamiz. Bu jarayon uchun siljish qoidasini

^A X  e^  ^A Y  v
(34.12)

Z Z 1 e

4
^{ko‘rinishda yozamiz. Unga misol tariqasida 7}Be^{yadrosining elektron}
qamrashini ko‘ramiz:
7 ^e 7
₄Be^ ₃ L i.
Uning energetik sharti quyidagicha bo‘ladi:

M ( A, Z )  M ( A  Z
 1)  m_e,
(34.13)

bu yerda M(A,Z+1) — birlamchi yadroning, M(A,Z) — ikkilamchi yadroning massasi. Demak, elektron qamrash sodir bo‘lishi uchun birlamchi yadro bilan eletkron massalarining yig‘indisi ikkilamchi yadroning massasidan katta bo‘lishi kerak. Bu jarayonda ajralib chiqadigan energiya esa:

E_e  [ M ( A, Z
dan topiladi.
 1)  m_e  M ( A, Z )]c²
(34.14)

Radioaktiv yemirilishning asosiy xarakteristikalaridan bittasi — yemirilish vaqtida uchib chiqqan zarraning kinetik energiyasidir. Uchib chiqqan zarralarning ushbu energiya bo‘yicha taqsimoti ko‘rilayotgan yemirilishning energetik spektri deyiladi. Energetik spektr, odatda, grafik shaklida beriladi, bunda vertikal o‘qqa uchib chiqqan zarralarning soni qo‘yilsa, gorizontal o‘qqa esa zarralarning kinetik energiyalari qo‘yiladi. - zarralarning asosiy qismi bir xil energiyaga ega bo‘lganligi uchun ularning energetik spektri bitta chiziqdan iborat bo‘ladi (107- rasm).
N _

E=E_ ^E_
^Emax ^E

107- rasm. ^{108- rasm.}
166

Biror-bir yadroning - yemirilishi natijasida hosil bo‘lgan - zarralarning kinetik energiyalari esa uning eng kichik qiymatidan eng katta qiymatigacha bo‘lgan oraliqda yotadi. Shu tufayli, - yemirilishning energetik spektri - yemirilishning energetik spektridan farqli o‘laroq, uzluksiz bo‘ladi (108- rasm).
- yemirilish vaqtida energiyasi E_maxdan kichik, ya’ni E_max
bo‘ldgan - zarraning uchib chiqishi xuddi shu jarayonda
energiyaning saqlanish qonunini buzgandek bo‘ladi. Boshqacha qilib aytilsa, E_max–E energiyani qayerga yo‘qolganini tushuntirish
zarur bo‘ladi. Ana shuni tushuntirish va - yemirilishning uzluksiz energetik spektrini isbot qilish maqsadida 1932- yili V. Pauli - yemirilish vaqtida - zarra bilan birgalikda E_max–E energiyani o‘zi bilan olib ketuvchi zarra hosil bo‘ladi, degan gipotezani ilgari
surdi. E. Fermi bu zarrani neytrino deb atadi. U italyancha neu- trino degan so‘zdan olingan bo‘lib, kichraytirilgan neytron degan ma’noni anglatadi. 1936- yilda A.I. Leypunskiy, 1941- yilda J. Allen 1953—56- yillarda F. Reynes va K. Kouen tomonlaridan o‘tkazilgan tajribalar shu zarraning haqiqatan ham mavjud ekanligini isbot qilib berdi.
Neytrinoning xossalari quyidagilardan iborat. U o‘zi hara- katlanayotgan muhit atomlarini ionlashtirmaganligi tufayli elektr zaryadga ega emas, ya’ni neytrino — neytral zarra deyish mumkin. U - yemirilish vaqtida katta enegiya olib ketganligi uchun, uning massasini nolga teng deb qarash kerak bo‘ladi. - yemirilish vaqtida A=const bo‘lganligi va zarraning spin xarakteri A ga bog‘liq
h
bo‘lganligi uchun neytrino kasr, ya’ni ₂ spinga ega bo‘ladi. Neyt-
rinoning antizarrasi — antineytrinodir. - yemirilish vaqtida hosil bo‘lgan neytrino va antineytrinolarni elektron neytrinosi yoki antineytrinosi deyiladi. Bundan tashqari, neytrino yoki anti- neytrinoning boshqa turlari ham mavjud.
Neytrino va antineytrino bir-biriga juda o‘xshash bo‘lganligi uchun ular spinining yo‘nalishi bilan bir-biridan farq qiladi. Antineytrinoning spini uning ilgarilanma harakat yo‘nalishida bo‘lsa, neytrinoning spini esa uning ushbu harakat yo‘nalishiga teskari yo‘nalgan. Shu tufayli antineytrinoni „o‘ng vint“li zarra, neytrinoni esa „chap vint“li zarra deb ataladi.
167