O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

dI_~Idx
bo‘lar ekan. U holda uni tenglik shaklida quyidagicha
dI  I dx
deb yozish mumkin. ^ proporsionallik koeffitsiyenti - nurlanishining yutilish koeffitsienti deyiladi. Bu yerdagi minus ishora faqatgina - nurlanish oqimi intensivligining kamayishini ko‘rsatadi, xolos. Yuqoridagi ifodani integrallasak,

I
_ ^dI  _ ()dx, lnI
 x  ln C ,

bundan _{I
 Ce} x
kelib chiqadi.

x =0 da I = I₀ bo‘lganligi uchun, C= I₀ ekanligini topamiz.
U holda

0
I  I ^{ x}
(35.2)

bo‘ladi. Demak, biror-bir muhit orqali o‘tayotgan vaqtda - nurlanish oqimining intensivligi eksponensial qonun bo‘yicha

kamayar ekan. Agar
^{  1} bo‘lsa, u holda I= I /e bo‘ladi. -

x ⁰
nurlanishning yutilish koeffitsiyenti son jihatdan shunday muhit yoki moddaning qalinligiga teskari proporsional bo‘lar ekanki, ushbu qalinlikni o‘tgan oqim o‘z intensivligini e marta kamay- tirarkan. Shuningdek, yutilish koeffitsiyenti - kvantlarning - nurlanish oqimidan chetga chiqaruvchi jarayonlarning nisbiy ehtimolligiga proporsional bo‘lib, m^–1, sm^–1, mm^–1 va boshqa birliklarda o‘lchanar ekan.
- nurlanishning yutilish koeffitsiyenti ularning haqiqiy yutilish koeffitsiyenti  va sochilish kojffitsiyenti  larning yig‘in- disiga tengdir:
^{    .} (36.3)


170

  ^

kattalik - kvantning moddadagi birinchi to‘qnashuviga

qadar o‘tgan o‘rtacha yugurish yo‘li deyiladi.  kattalik 1/  dan kichik hamda juda katta ham bo‘lishi mumkin. Nazariy jihatdan ba’zi - kvantlar moddada uning atomlari bilan to‘qnashmasdan juda katta yo‘l o‘tishi mumkinligi haqida gapirish joiz. Shu tufayli ham - kvantlar zaryadli zarralardan farqli o‘laroq, o‘tish qobiliyati katta bo‘lgan zarralar qatoriga kiradi.
- kvant moddalar bilan o‘zaro ta’sirlashganda uch xil jarayon ro‘y beradi: fotoeffekt, Kompton effekti, elektron-pozitron jufti hosil bo‘lish jarayoni. Agar - kvantning enregiyasi elektronning tinchlikdagi E = m c²
0 0
enregiyasidan kichik bo‘lsa, - nurlanish moddalar bilan o‘zaro ta’sirlashganda fotoeffekt hodisasi ro‘y beradi. Unda - kvantning butun energiyasi uning yo‘lida uchragan atom elektroniga to‘la uzatiladi va - kvant yo‘qoladi, uning o‘rniga esa elektron atomdan
E_e=E_–I_i (36.4)
energiya bilan uchib chiqadi, bu yerda I_i — berilgan elektron uchun ionlash potensialidir. Fotoeffekt E_>I_i bo‘lgandagina sodir bo‘ladi. - kvantning enregiyasi bir necha eV bo‘lganda fotoeffekt atomning tashqi elektron
qobihidagi elektronlarda ro‘y beradi. - kvantning energiyasi ortib borgan sari fotoeffekt yadroga yaqin turgan eletkron qobig‘idagi elektronlarda sodir bo‘ladi. Fotoeffekt hisobiga yutiladigan - nurlanishning ^f yutilish koeffitsiyenti - kvantning energiyasi ortib borishi bilan kamayib boradi. Fotoeffekt ro‘y berishi ehtimoli muhitning zaryadi Z ga kuchli bog‘langandir,
taxminan ^{f □ Z 5} bo‘ladi. Bu esa atomdagi elektronlarning o‘z yadrolariga
turlicha bog‘langanligi bilan tushuntiriladi. Yengil yadrolardagi elektronlarning o‘z yadrolari bilan bog‘la-
nishini ta’minlovchi kulon kuchlari og‘ir yadrolardagiga qaraganda ancha kuchsiz bo‘ladi. Agar - kvantning energiyasi shunday bo‘lsaki, fotoeffekt atomning barcha elektron qobiqlarida ro‘y bersa, uning 80%i K-qobiq- dagi elektronlarda sodir bo‘ladi. Fotoeffektda hosil bo‘lgan elektronlar - kvantning harakat yo‘nalishiga 90° burchak ostida uchib chiqa-
dilar.
Ammo - kvant energiyasining ortishi bu elektronlar burchak taqsimotini - kvant

yo‘nalishida oldinga tortadi (111- rasm).