O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

Qo‘shimcha adaiyotlar

[1] — 482—83- betlar,
[4] — 538- bet, [5] — 483- bet.

Nazorat uchun savollar

1. 
   ^ -nurlanish deb nimaga aytilvadi?
   
2. 
   Nima sababdan ^ - yemirilish deb emas, balki ^ -nurlanish deb ataladi?
   
3. 
   ^ - nurlanish intensivligi birligini ayting.
   
4. 
   Necha xil jarayonlar hisobiga ^ - nurlanish intensivligi kamayadi?
   
5. 
   Qachon ^ - nurlanish moddalar bilan ta’sirlashganda fotoeffekt ro‘y beradi?
   

175

5. 
   Kompton formulasini yozib, tushuntirib bering.
   
6. 
   Vakuumda e^–e⁺ -juftlik hosil bo‘lmasligining sababi haqida sizning fikringiz qanday?
   
7. 
   Anniglyatsiya so‘zining ma’nosini tushuntiring.
   

36- ma’ruza

Yadro reaksiyalari. Yadro reaksiyalari vaqtida saqlanish qonunlari
Ikki yadro yoki yadro va elementar zarra bir-biriga 10^–15 m masofagacha yaqin kelganda yadro kuchlari hisobiga bir-biri bilan o‘zaro ta’sirlashib, yadrolar tarkibining o‘zgarish jarayoni yadro reaksiyalari deyiladi. Yadro reaksiyalari vaqtida yadrolarning energiya va impulslari qayta taqsimlanadi. Bu esa o‘z navbatida boshqa zarra yoki yadrolarning hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
Yadro reaksiyalariga misol tariqasida  -zarralarning azot yadrosi bilan to‘qnashish jarayonini olish mumkin, unda biror- bir X yadro bilan proton hosil bo‘ladi:

7 2 Z 1
¹⁴ N+ ⁴He  ^A X+ ¹p.
Bu jarayonni quyidagicha tushuntirish mumkin.  - zarra azot yadrosi bilan to‘qnashganda nuklonlar soni 4+14=18 ta bo‘lgan yangi yadro hosil bo‘ladi, bu nuklonlarning 9 tasi proton bo‘lsa, qolgan 9 tasi neytrondir. Davriy jadvaldan bu yadroning ftor

9
¹⁸F ^{ekanligini osongina topish mumkin.  -zarradan olgan katta} miqdordagi energiyasini nuklonlar o‘rtasida teng taqsmilagan bu yadro kuchli uyg‘ongan holatda bo‘ladi. Shuning uchun ham bu yadro o‘zidan biror-bir zarra (proton)ni chiqarib, tez yemiriladi. Qolgan X yadroda endi 17 ta nuklon bo‘lib, ulardan 8 tasi proton

8
^{bo‘ladi. Uni osongina 17}O ^{kislorod ekanligini aniqlash mumkin.} U holda yuqoridagi reaksiyani quyidagicha yozish mumkin:

7 2 8 1
¹⁴ N+ ⁴He  ¹⁷O+ ¹p. ^(36.1)

9
^{Bu reaksiya davomida qisqa vaqt mavjud bo‘lgan 18}F ^yadrosi oraliq yoki kompaund yadro deyiladi. Shu tufayli, yadro reaksiyasi ikki — oraliq yadroning hosil bo‘lishi va yemirilishi bosqichida
borarkan.
Yadro reaksiyalarini umumiy shaklda
176
A  a  C *  B  b
deb yozish mumkin, bu yerda A va B — boshlang‘ich va oxirgi yadrolar bo‘lsa, a, b — boshlang‘ich va oxirgi zarralar,C* — kompaund yadro bo‘ladi. Ko‘pinchalik yadro reaksiyalari yozilganda oraliq yadrolar ko‘rsatilmaydi:
A  a  B  b.
Amaliyotda yadro reaksiyalarining quyidagi
A(a, b)B. (36.2)
qisqacha yozilishi ko‘p ishlatiladi. Bunday yozilishda avval boshlang‘ich yadro, qavsning ichida birinchi bo‘lib, shu reak- siyaning sodir bo‘lishiga sababchi bo‘lgan zarra yoki yadro, ikkinchi bo‘lib reaksiya natijasida hosil bo‘lgan zarra yoki yadro, qavsdan keyin esa hosil bo‘lgan oxirgi yadro yoziladi. Bundan ortiqcha sonli indekslarning hammasi tushirilib qoldiriladi. (36.1) yadro reaksiyasi qisqacha ko‘rinishda quyidagicha yoziladi:
¹⁴ N (, p)¹⁷ O. ^(36.3)
Yadro reaksiyasida ishlatilayotgan boshlang‘ich yadroni nishon yadro, shu reaksiyaning ro‘y berishiga sababchi bo‘lgan zarra yoki yadro esa snaryad zarra yoki yadro deyiladi.
(36.2) jarayon bir vaqtning o‘zida bir necha yo‘llar bilan sodir bo‘lishi mumkin:
_ B+ b
C+ c

a+ A
_     ^(36.4)
A*+ b
_A+ a

Yadro reaksiyalari ro‘y beradigan barcha yo‘llar yadro reaksiyalarining kanallari deyiladi. Reaksiyaning boshlang‘ich bosqichi kirish kanali, oxirgi bosqicha esa chiqish kanali deyiladi.

Yadro reaksiyalari reaksiyaning sodir bo‘lishiga sababchi bo‘lgan zarralarning energiyalari, reaksiyada qatnashuvchi zarralarning turi, unda qatnashuvchi yadrolarning massa sonlari bo‘yicha klassifikatsiya qilinadi, ya’ni turlarga ajratiladi.
Yadro reaksiyasida qatnashuvchi zarralarning energiyasiga qarab, yadro reaksiyalari 3 xil bo‘ladi: 1. Kichik energiyali yadro

11. 
    — Fizika, 3- qism
    

177

reaksiyalari, 2. O‘rta energiyali yadro reaksiyalari. 3. Yuqori energiyali yadro reaksiyalari. Kichik energiyali yadro reaksiyalaridagi zarralarning energiyasi eV tartibda bo‘lib, u asosan neytronlar ishtirokida sodir bo‘ladi. O‘rta energiyali reaksiyalarda qatnashuvchi zarralarning energiyasi bir necha MeV tartibigacha bo‘lib, ular zaryadlangan zarra, - kvant va kosmik nurlar ishtirokida sodir bo‘ladi. Yuqori energiyali yadro reaksiyalarida ishtirok qiluvchi zarralarning energiyasi bir necha yuz ÒeV tartibigacha borib, bu reaksiyalar yadroning nuklonlarga ajralishiga va elementar zarralarning hosil bo‘lishiga olib keladi.
Yadro reaksiyalari ularda ishtirok etuvchi zarralarning turiga qarab proton, deyton, - zarra, - kvant, og‘ir kimyoviy ele- mentlarning ko‘p zaryadli ionlari bilan ro‘y beruvchi reaksiyalarga bo‘linadi. Ushbu zarralarning manbalari sifatida tabiiy radioaktivlikka ega bo‘lgan kimyoviy element, tezlatkich, kosmik nurlar bo‘lishi mumkin. - kvantlar ta’sirida ro‘y beradigan yadro reaksiyalari fotoyadro reaksiyalari deyiladi.
Reaksiyalarda ishtirok etayotgan yadrolarning massa sonlari qiymatlariga qarab reaksiyalar yengil yadro (A<50), o‘rta yadro (50 va og‘ir yadro (A>100) larda boruvchi yadro reaksiyalariga bo‘linadi.
Yadro reaksiyalari vaqtida quyidagi saqlanish qonunlari o‘rinlidir.

1.