O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

A_e  92  94
massa soniga ega bo‘ladi. Agar
A_e : A₀ 

 (92  94) : (142  144)  2 / 3 ^{ekanligini hisobga olinsa, haqi-}
qatdan ham bo‘linish asimmetriyasi mavjudligini ko‘rish mumkin. Yadroning bo‘linishida ajrab chiqqan ikki-uchta neytron boshqa yadro bo‘linishining zanjir reaksiyasini amalga oshirishga imkon
beradi.
Bo‘linish jarayonida yadrodan uchib chiqayotgan neytron- larning ixtiyoriy bittasi o‘z navbatida qo‘shni yadroni parchalashi va bu yadro ham yana qo‘shni yadroni parchalashi mumkin bo‘lgan neytronlarni chiqarishi mumkin. Natijada bo‘linayotgan yadrolar soni keskin ortib ketib, o‘zini-o‘zi davom ettiruvchi reaksiya yuzaga keladi. Ushbu reaksiyaga zanjir yadro reaksiyasi deyiladi (118- rasm). Zanjir reaksiya vaqtida ulkan energiya ajraladi. Har bir yadroning bo‘linishida 200 MeV ga yaqin energiya ajaraladi. 1 g

urandagi barcha yadrolar to‘liq bo‘linganda
2, 3  10⁴ kV  soat

energiya ajaraladi, bu energiya 3 t ko‘mir yoki 2,5 t neft yonganda olinadigan energiyaga ekvivalentdir.

92
Biroq, zanjir reaksiyani amalga oshirish uchun neytronlar ta’sirida bo‘linadigan har qanday yadrodan ham foydalanib bo‘lmaydi. Bir qator sabablarga ko‘ra, tabiatda uchraydigan ^{yadrolardan faqat uranning massa soni 235 bo‘lgan ( 235}U ^{) izo-} topining yadrosigina zanjir reaksiyani amalga oshirishga yaroqlidir.
186

118- rasm.


^{Òabiiy uran asosan 238}U ^{izotopidan iborat. 235}U ^{izotopi esa}
92 92

92

92
^{ko‘proq tarqalgan 238}U ^{izotopining 1/140 ulushini tashkil qiladi. 235}U ^{yadrolari tez neytronlar ta’sirida ham, sekin (issiqlik tezligida} harakatlanuvchi) neytronlar ta’sirida ham parchalanishi mumkin.

92
²³⁸U ^{yadrolari esa faqat 1 MeV dan ortiq energiyali tez neytronlar} ta’siridagina parchalanadi. Bo‘linishda paydo bo‘ladigan neyt- ronlarning taxminan 60 foizi shunday energiyaga ega bo‘ladi. Biroq

92
^{taxminan 5 ta neytrondan bittasigina 238}U ^{ni parchalaydi. Boshqa} neytronlar parchalashga ulgurmasdan bu izotop tomonidan yutib

92
^{olinadi. Shu tufayli sof 238}U ^{izotopdan foydalaniladigan holda} zanjir reaksiya bo‘lishi mumkin emas.
Zanjir reaksiya davom etishi uchun har bir neytron, albatta,
yadroni parchalashi shart emas. Zanjir reaksiya davom etishi uchun uranning muayyan massasida ajralib chiqayotgan neytronlarning o‘rtacha soni vaqt o‘tishi bilan kamaymasligi kerak.
Agar neytronlarning ko‘payish koeffitsiyenti birdan katta yoki birga teng bo‘lsa, bu shart bajariladi. Neytronlarning ko‘payish koeffitsiyenti deb, biror „avlod“ dagi neytronlar sonining undan avvalgi „avlod“dagi neytronlar soniga nisbatiga aytiladi:

K  ^{N i
N} i 1

(37.6)

187

bu yerda N_i—i- „avlod“dagi, N_i–1 — (i–1)-„avlod“dagi neytronlar soni. Agar birinchi „avlod“dagi neytronlar soni N bo‘lsa, i—
„avlod“dagi ularning soni N_i=N₁K^i–1 ga teng bo‘ladi. Agar K = 1 bo‘lsa, zanjir reaksiya statsionar rejimda davom etadi. Agar K >1
bo‘lsa, u holda vaqt o‘tishi bilan neytronlar soni ortadi. K < 1 bo‘lganda vaqt o‘tishi bilan neytronlar soni kamayadi va zanjir reaksiya bo‘lmaydi.
Ko‘payish koeffitsiyentining kattaligi quyidagi 4 ta omil bilan belgilanadi:

1. 
   
   92
   ²³⁵U ^{yadrolarining sust neytronlarni yutib, so‘ngra bo‘linishi}
   

^{va 238}U ^{hamda 235}U ^{yadrolarining tez neytronlarni yutib, so‘ngra}
92 92
bo‘linishi bilan.

2. 
   ²³⁸U ^{va 235}U ^{yadrolarining bo‘linmasdan neytronlar yutishi}
   

92 92
bilan.

3. 
   Bo‘linish mahsulotlari, sekinlatgich (u to‘g‘risida keyinroq gapiriladi) va qurilmaning konstruktiv elementlari tomonidan neytronlarning yutilishi bilan.
   
4. 
   Bo‘linayotgan moddadan tashqariga neytronlar uchib chiqishi bilan.
   

92
^{Faqat birinchi jarayondagina 235}U ^{ning bo‘linishi hisobiga} neytronlar soni ko‘payadi. Qolgan barcha jarayonlar neytronlarning

92
^{kamayishiga olib keladi. Sof 238}U ^{izotopida zanjir reaksiya bo‘lishi} mumkin emas, chunki bu holda K<1 bo‘ladi (yadroning bo‘linmasdan yutgan neytronlari soni ularning bo‘linishi hisobiga
yangidan hosil bo‘layotgan neytronlar sonidan katta).
Zvanjir reaksiya statsionar davom etishi uchun neytronlarning ko‘payish koeffitsiyenti birga teng bo‘lishi kerak. Bu tenglikni juda yuqori aniqlik bilan saqlash zarur. K = 1,01 bo‘lgandayoq deyarli oniy ravishda portlash ro‘y beradi.