Ozbekiston respublikasi oliy va

Xromosomalar ikki xil holatda bo'lishi mumkin. Ishchi holatida ingichka ipga o'xshash bo'lib, modda almashinuvi jarayonida faol qatnashadi. Ularni faqat elektron mikroskop yordamida ko'rish mumkin.

Xromasomaning tuzilishining quyidagi tiplari mavjud.

Organizmlar o'zaro somatik ya'ni jinsiy bo'lmagan Hujayralardagi xromasomalari bilan ham farqlanadilar. Ba'zi o'simlik va hayvonlar Hujayrasini yadrosidagi xromasomalar sonini keltiramiz:

O'simliklar	Hayvonlar
O'rik-16	Drozofila -8
Anjir -26	Qora kalamush-38
Oq tut -28	Yirik shohli hayvon -60
Oshqovoq -40	CHo'chqa -68
G'o'za-52	Suvarak -48
Kanop -36	Quyon -44
Olma -34	SHimpanze -48
Uzum -76	Ot -64
Kartoshka -96	Kaptar -80
YOng'oq -32	Sazan -104

Тело- Акро- Субмета- Мета-
центрик центрик центрик центрик
Xromosoma tanasini ikkiga birlamchi belbog'i-sentromera- ajratadi.
Uning joylashishiga qarab:

1. 
   Metasentrik-teng elkali
   
2. 
   Submetasentrik - noteng elkali
   
3. 
   Akrosentrik - bitta elkasi juda kalta bo'lgan xromosomalarni ajratiladi YAdroning bo'linish davrida ular maksimal darajada yig'ilib qisqa va yo'g'on
   

bo'ladi va yorug'lnk mikroskopida ham ko'rish mumkin bo'ladi. Ular genetik axborotlarni bo'lishtirish va tashish vazifasini bajaradilar va modda almashinuvi jarayonida qatnashmaydilar. Kimyoviy tarkibi esa DNK va oqsildan iborat nukleoproteiddan tarkib topgan. DNK molekulalarining tarkibiu qismi- nukleotidlardir. Nukleotidlar 3 komponentdan: fosfat kislotasi, dizoksiriboza shakari va 4 ta azot birikmalari: adenin, guanin, timin, sitozinning biridan iborat.

DNK. Nukleosomalarning tuzilishi

Nukleotidlar uzun zanjirli xiralangan tartibda birikadilar. DNK molekulasining hujayraning maxsus oqsilini sintezlovchi qismiga gen deyiladi. Har bir organizm uchun o'ziga xos bo'lgan DNK molekulasidagi nukleotidlar ketma- ketligi irsiykod deyiladi. DNK tarkibini 1953 yilda ingliz olimlari Dj.Uotson va F.Kriklar aniqlashgan va bu juda yirik kashfiyot hisoblanadi. Bu kashfiyot irsiyatning molekulyar mexanizmini tushuntirib berdi.
Hujayrada DNK miqdori doimiy, lekin hujayra har gal bo'linganda yangi DNK molekulalari hosil bo'lib, ular ona hujayradan qizhujayraga o'tadi. Hozirgi tasavvurlarga ko'ra DNK molekulasida hujayraning, binobarin, undan paydo bo'ladigan organizmning ham barcha irsiy axboroti "kodlangan" bo'ladi.
YAdro ichidagi yadrocha, odatda sfera shaklida bo'lib, ancha quyuqligi bilan ajralib turadi. Ularda RNK bor va ularning o'lchami beqaror. YAdrochalar hujayrada muhim vazifani bajaradi, ularda keyinroq sitoplazmaga o'tadigan ribosomalar hosil bo'ladi va u RNK kislotalari sintezida hamda yadroning bo'linish jarayonida ishtirok etadi. SHunday qilib, yadro hujayraning muhim qismi hisoblanadi. Hujayrani ikkiga bo'lib bir qismi yadrosiz qoldirilsa shu qismi tezda o'ladi. U hujayra qobig'ining hosil bo'lishida ham ishtirok etadi. Hujayra bo'linayotganida dastlab yadro bo'linadi.
12-AMALIY MASHGULOT.
Xromosomalarning sitogenetik o'zgarishlari.
Kerakli jihozlar: kompyuter, prezentasiya, slaydlar, rasmlar, ko'rgazmalar.
Populyasiyadagi organizmlar soni ham harxil turlarda turlicha bo'ladi.Buning sababi genlarning tuzilishi bilan bog'liq. Genlarning xromasoma tarkibida turli holatlarda o'zgarishi mutasiyalar natijasidir. Organizmdagi mutasiyalar gen, xromosoma, genom, va sitoplazmatik shakllarga bo'linadi. Gen
139
tarkibidagi nukleotidlar sonining ortishi, kamayishi yoki o'rin almashishi mutasion o'zgaruvchanlikni keltirib chiqaradi. Mutasiyalar tasodifan va ahyon-ahyonda uchraydi. Gen mutasiyalarining takrorlanishi 10^-6 -10^-8 ga teng.
Xromosoma mutasiya ayrim xromosomalarni biror qismi uzilib qolishi yoki ortishi, o'rin almashishi tufayli yuzaga keladi. Agar bir xromosomada bir necha yuz genlar borligini e'tiborga olinsa, u holda xromosoma mutasiyalari juda katta o'zgarishlarga olib keladi. Gen, xromosoma mutasiyalarga qaraganda genom mutasiyalar juda kam hollarda ro'y beradi.
Gen mutasiyalari ikki turga bo'linadi. Uning bir turi DNKdagi nukleotidlar o'rin ayirboshlanishi bilan tavsiflanadi. DNKdagi nukleotidlarning o'rin almashishi ikki xil: purin azotli asoslarini purin azotli asoslari bilan ya'ni AT GS, GS AT, TA SG va ST GA bilanalmashishvyoki pirimidin azotli asosi boshqa pirimidin asosi bilan almashishi yoki aksincha purin asosi pirimidin asosi bilan ya'ni AT SG, AT TA almashishi amalga oshadi. Purin asosining boshqa*purin asosi~"Bilan almashishi tranzisiya, primidinni purin yoki aksincha purin asosini pirimidin asosi bilan o'rin almashishi transversiya deb nomlanadi. DNK spiralidagi nukleotidlarni bunday o'rin almashishi mutagen omillar, masalan, 5-bromurasil yoki 2-aminopurin ta'sirida ro'y beradi. Transversiya ultrabinafsha nurlar ta'sirida amalga oshadi.
Xromosoma tuzilishining o'zgarishi to'rt sinfga bo'linadi. Bular delesiya, duplikasiya, inversiya va translokasiyadir. Delesiya - xromosomaning ayrim qismini uzilishi. Delesiya birinchi marotaba 1917 yili amerikalik olim Bridjes tomonidan X xromosomada genetik taxlil orqali aniqlangan. Delesiya gomozigota holatda odatda letal xossaga ega bo'ladi. Xromosomaning juda kichik qismini yo'qolishi letal bo'lmasligi mumkin. Lekin xromosomaning bir muncha kattaroq bo'lagini ajrab ketishi ayanchli oqibatlarga sababchi bo'ladi. Masalan, odamlarda 5 xromosomaning kalta elkasidagi delesiya oqibatida kalla suyagining kichik bo'lishi, bolaning rivojlanishining sekinlashishi va aqliy zaif ro'y beradi. SHuningdek odamlarda 4, 13, 18 xromosomalardagi delesiya ham tanadagi kamomatlikga, masalan, aqli pastlikga sababchi bo'ladi.
Genom mutasiyasi genotipning barcha sistemasini qamrab oladi. U poliploidiya geteroplodiyaga ajraladi. Poliploidiya deganda xromosoma to'plamini karra ortishi, geteroplodiya atamasi ostida esa xromosoma sonini ortishi yoki kamayishi tushuniladi. Dastlab 1889 yilda I.I.Gerasimov spirogira suv o'tiga yuqori harorat bilan ta'sir etib yadro moddasini ikki hissa ko'payishiga erishgan. Poliploidiya atamasini birinchi bo'lib fanga 1916 yilda G.Vinkler kiritgan. U yunoncha poly-ko'p marotaba va plooseidos-tur degan ma'noni anglatadi. Poliploidiya doimo olimlar diqqat markazida bo'lgan. CHunki 1909 yili R.Geyts G.de Frizning mutasion nazariyasi uchun asos bo'lgan enotera o'simligi mutant bo'lib, tabiiy tetraploid (2p=24) ekanligini ma'lum qildi. Poliploidiyalarga qiziqish XX asrning 40 yillarida birmuncha ortdi. Bunga asosiy sabab amerika tadqiqotchilaridan Bleksli va Eyveri o'simlik urug'larini kolxisin alkoloidi bilan ta'sir qilish natijasida ko'plab poliploid formalarni oldilar. Aniqlanishicha kolxisin alkoloidi hujayralar bo'linayotganda bo'linish urchug'ini hosil etmaydi va oqibatda mitozning metafazasida xromosomalar ikki qutbga tarqalmay ona hujayra markazida qoladilar.
Poliploidiya tabiatda keng tarqalgan hodisadir. Eukariot organizmlardan zamburug'larda, suvo'tlarda, gulli o'simliklarda poliploid formalar ko'p uchraydi. Infuzoriyalarning makronukleusi ham yuqori darajada poliploid hisoblanadi. Hayvonlar orasida poliploid organizmlar nihoyatda kam tarqalgan. Lekin ayrim ixtisoslashgan organlar, chunonchi, sutemizuvchi hayvonlar jigar, ichak to'qimasi, so'lak bezi poliploid ekanligi aniqlangan.
O'simliklarda sun'iy ravishda poliploid formalarni hosil etishda kolxisin alkoloididan tashqari vinblastin, achitqi zamburug'larida kamfora foydalaniladi. Poliploidiya ikki xil bo'ladi: avtopoliploidiya va allopoliploidiya. Avtopoliploidiya bir turga mansub organizmlarda xromosomalarning karra ortishi tufayli paydo bo'ladi. Avtopoliploidlar muvozanatli (4n, 6n, 8n va hokazo) va muvozanatsiz (3n, 5n, 7n va hokazo) ga ajraladi. Muvozanatli avtopoliploidlar xromosomasi diploid bo'lgan organizmga qaraganda yirik poyali, bargli, gulli, urug'li bo'ladi. Poliploid hujayralar hamda yadrolar diploidli hujayralarga, yadrolarga qaraganda yirikdir. Ko'pgina o'simliklarda poliploid qatorlar bo'lib ular xromosoma soni 2n, 10n gacha boradi. Gulli o'simliklarda ayniqsa ko'p avlodlar poliploid qatorlardan iborat.
13-AMALIY MASHG'ULOT.
Mitoz va meyoz fazalarini doimiy preparatlarda o'rganish