O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi u. X. Xasanov fuqaro muhofazasi va tibbiy xizmati
-rasm. Kimyoviy moddalarga qarshi shaxsiy xaltacha ИПП-8, ИПП-9. ИПП-10
Yüklə 5,01 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Shaxsiy boglov haltachasi.
- 48-rasm. Shaxsiy boglov xaltachasi.
- Mavzuni organish oqibatida talaba qila bilishi lozim
- Mustaqil tayvorlanish jarayonida quyidagilarni bilish
- Mavzu bo`yicha test savollari
- III- mavzu: FAVQULOTDA VAZIYATLARDA SODIR BO`LGAN JABRLANISH O`CHOQLARINING TIBBIY TAKTIK TAVSIFI. Mavzuning maqsadi va vazifalari
- Darsning o`tish joyi
- Jadvallar, shakllar, jarohatlanish o`chog`i haritasi Yadroviy, kimyoviy va bakteriologik
47-rasm. Kimyoviy moddalarga qarshi shaxsiy xaltacha ИПП-8, ИПП-9. ИПП-10 shaxsiy himoya vositalariga, uskunalarga, asboblar, kiyim-kechaklarga, odam tanasiga lushgan suyuq-tomchi va boshqa holatdagi kuchli ta 'sir etuvchi zaharli moddalarni zararsizlantirish uchun. Shaxsiy kimyoviy moddalarga qarshi haltacha (ИПП-8 индивидуальный противохимический пакет) (47-rasm). Ushbu haltacha qisman sanitar ishlovi maqsadida tavsiya qilinadi. Uning yordamida tananing ochiq teri qismlariga, unga yaqin kiyim-kechakka kimyoviy zaharlovchi, radiofaol moddalar va bakteriologik aerozollar tushganida qo'llaniladi. Ko'pincha, zaharlovchi va radiofaol moddalar tomchi - suyuq yoki tuman ko'rinishida bo'ladi. Ushbu haltacha ichida. ko'pgina zaharlovchi moddalarni - gazlarni yo'qotish (дегазация) uchun qo'yilgan shisha yoki plastmassa idish (flaqon) va 4 dona doka-paxtali piliklar (салфетка) bo'ladi. Ba'zi bir zaharlovchi kimyoviy, jumladan, fosfor organiq moddalarning hatto shikastlanmagan teri orqali tezlik bilan tanaga kirishi tufayli zaharli gazlarni yo'qotish - degazatsiya jarayoni-muolajasi, sanitar ishlov berish vaqtiga to'g'ridan-to'g'ri bog'liq. Yuqori darajadagi samaradorlik, himoyalanmagan teriga zaharlovchi moddalarning ta'siri boshlanishidan o'tgan 5 daqiqa ichida. qisman sanitar ishlovi berilganda ko`zatiladi. Shisha yoki plastmass idishcha va doka-paxtali piliklar zich berkitilgan (герметичная) g'ilofga solingan bo'ladi. Shaxsiy kimyoga qarshi haltachalardan foydalanish chog'ida, idishchadagi suyuqlik piliklarga shimdiriladi va teriningsh hamda kiyimning zararlangan joylarini artiladi. Shuni unutmaslik zarurki. shaxsiy kimyoga qarshi haltachadagi idishchaga solingan suyuqlik zaharlovchi modda bo'lib, uni ko'zga tushishi xavflidir.
Ro'yxatdagi himoya vositalari (табельные средства) sanoatda ishlab chiqariladigan himoya vositalaridan iborat bo'lib, xaql xo'jaligi inshootlariga markazlashgan holda keltirilib, asosan fuqarolar muhofazasining harbiylashmagan tuzilmalari, ishchilari va xizmatchilarini ta'minlash uchun beriladi. Shaxsiy himoya vositalari bilan ta'minlash, mavjud bo'lgan qoidalarga ko'ra inshootdagi fuqarolar muhofazasi shtabi tomonidan ularga bo'lgan ehtiyoj asosida hisoblab chiqiladi. Bu amallarni bajarish uchun harbiylashmagan tuzilmalar, barcha ishchilar va xizmatchilarni ta'minlash me'yoridan kelib chiqib, tuman (shahar, markaz) fuqarolar muhofazasi shtabi tomonidan talabnoma tuziladi 48-rasm. Shaxsiy bog'lov xaltachasi. va yuqoridagi shtab taqsimiga ko'ra mazkur vositalar asosiy omborxonalardan olinadi. Xaql xo'jaligi insho-otdagi ishchilar va xiz-matchilarni shaxsiy hi moya vositalari bilan ta'minlash uchun uning zahiralari inshootlar hisobidan yangilari bilan to'ldiriladi. Bolalar havo tozalagichlari yig'imi bolalar muassasalarida yoki unga yaqin joylarda tashkil etiladi. Oddiy himoya vosita lari uy, mashg'ulotlar va fuqarolar muhofazasi mashqlari sharoitida, mustaqil yig'ish usulida ko'paytiriladi. Atom stansiyalari hududlariga yaqin joylarda yashovchi hamma aholi uchun yod moddasi zahirasi yaratiladi. Shaxsiy himoya vositalarini to'g'ri saqlashni tashkil qilish juda faol va muhim tadbir deb hisoblanadi. Ularni saqlash joylari ishchilar va xizmatchilarning ish joyiga hamda aholi turar maskanlariga iloji boricha yaqin bo'Iishi kerak va zarurat tug'ilgan paytlarda, ularni tarqatish eng qisqa vaqt ichida amalga oshirilishi lozim. Har bir ish bo'limida (sex) fuqarolar muhofazasi mol-mulkining maxsus omborxonalarini yaratish aytarli darajada qulaylik tug'diradi. Garchi, bunday imqoniyat bo'lmasa, korxona omborxonasida saqlanadigan mol-mulk sexlar (bo'limlar), har bir sexda esa, navbatchi va guruhlar (brigada) bo'ylab taqsimlanishi zarur. Saqlash sharoitlari, ushbu mollarni saqlash talablariga javob berishi va uni texnik jihatdan sozlanganligini ta'minlovchi tasdiqlangan andozaviy (standart) qutilarda, havoni almashtirib turiladigan quruq xonalarda amalga oshirish tavsiya qilinadi. Ishlamaydigan aholidagi himoya vositalarini saqlash aholi turar joylarida hal qilinadi. Saqlashning quyidagi muddatlari belgilangan: Bolalar havotozalagichlari - 10 yil, shaxsiy havotozalagich (ИП-46) va fuqarolar (ГП-5) havotozalagichlari uchun - 5 yil, rezinkali matodan tayyorlangan terini saqlovchi himoya vositalari va respiratorlar uchun - 3 yil, shaxsiy doridonlar (АИ-2) uchun 4 yil kafolat muddati tugagach, byuymlarning yaroqliligi har yili tahlil yordamida aniqlanadi. Tinchlik davrida havotozalagichlar qismlarga ajratilgan ko'rinishda saqlanadi. Zich qilib, rezinkali tiqinchoq va qalpoqcha bilan berkitilgan so`zg'ich-yutish qutichasi qutining tagiga, quticha ustiga havotozalagich haltasi, uning ustiga esa rezinkali yo`z qismi joylashtiriladi. Aholini havotozalagichlar bilan ta'minlash quyidagi tartibda olib boriladi: 1) barcha katta shahar va alohida turgan inshootlarning voyaga yetgan kishilari;
Hamma kichik shaharlar, tuzilmalarga kirmagan qishloq aholisi va tuzilmalarning barcha shaxsiy tarkibi respiratorlar bilan ta'minlanadi. Bolalar havotozalagichlari bilan birinchi o'rinda, shahar va ishchilar bolalari, keyin esa, ular atrofida va alohida turadigan muhim inshootlardagi bolalarga beriladi. Aholining barcha qatlamlariga, dushman tajovo`zi e'lon qilingach, shaxsiy himoya vositalari beriladi. Tarqatish muddatlari imqon boricha qisqartiriladi, xaql xo'jaligi inshootlarida shaxsiy himoya vositalarini tarqatish sexlarda, bo'limlarda, navbat bo'yicha amalga oshiriladi. Mazkur davrda shaxsiy himoya vositalari berishga doimiy shay holda saqlanadi. Inshootlarda nafas a'zolarini himoyalovchi havotozalagichlari bo'lmaganida, korxonalarda ba'zi bir ishlab chiqarish jarayonlarida ajralib chiqadigan zaharlovchi gazlardan himoya qilishga mo'ljallangan havotozalagichlardan hamda changga qarshi matoli niqoblardan (PTM-1) foydalanish mumkin. Qolgan aholiga ish, o'qish, turar joyida tartibli holda havotozalagichlar (respiratorlar) beriladi; aholi mustaqil ravishda changa qarshi matoli niqoblarni (PTM-1), doka-paxtali bog'lovlarni va boshqa oddiy nafas yo'larini himoyalovchi vositalarni o'zi tikib oladi, teri qavatlarini himoyalash uchun uy kiyimlariga oid turli narsalarni tayyorlab qo'yiladi, yaktak chopon (плащи), yopinchoq (накидки), rezinkali poyabzal va boshqalar. Kimyoviy asab-falaj xususiyatli zaharlovchi moddalar bilan zararlanganlikning dastlabki alomatlari namoyon bo'lsa, shaxsiy doridon (ShD-AI-2) dagi antidotdan - qarshi moddadan, tarendan foydalanish, teriga va kiyim-kechaklarga tomchi-suyuq zaharlovchi modda tushganda, ifloslangan joy larga qisman, shaxsiy kimyoga qarshi (ИПП-8) suyuqlik vositasida sovunli suv bilan sanitar ishlovini berish lozim. Zararlangan o'choqlarda uning qismlaridan (zona) chiqilgach ko'p hollarda (ba'zan hamma vaqt) atrof-muhit ham zaharlovchi kimyoviy moddalar bug'i bilan ifloslanganligi bois havotozalagichlarni ruxsatsiz, o'z boshimchalik bilan yechish mumkin emas.
1) aholi himoyasining asosiy prinsiplari, usullari va himoya vositalari haqidagi ma'lumotlarga ega bo'Iishi; 2) umumiy va shaxsiy himoya vositalarini to'g'ri ishlata olishi; 3) aholini himoyalash usullari va vositalarining samarali ekanligiga
NAZORAT SAVOLLARI
5.Yashirinish joylari va yerto`lalarga qo`yilgan sanitar-gigiyenik talablar. 6. Ko'chirish va tarqoqlashtirish tushunchalari. 7. Ko'chirishning murakkab usullarini tashkil qilish: a) piyodalar
12. Yimoya vositalarini saqlash qoidalari. Mavzu bo`yicha test savollari : #Himoya inshootlari 1Berkinchoqlar, radiatsiyadan himoyalovchi joylar 1Havo tozalagich, terini himoyalovchi vositalar Antidotlar, antibiotiklar, og`riqsizlantiruvchi vositalar Transheyalar, okoplar Ko`p qavatli uylar yerto`lalari, shaxsiy doridon #1 klass berkinchoqlari zarb to`lqinining -----ortiqcha bosimiga bardosh beradi 120 kg/sm2 125 kg/sm2 130 kg/sm2 140 kg/sm2 150 kg/sm2 #2 klass berkinchoqlari zarb to`lqinining------ortiqcha bosimiga bardosh beradi 110 kg/ sm2 120 kg/sm2 15 kg/sm2 13 kg/sm2 130 kg/sm2 #3 Klass berkinchoqlari zarb to`lqinining-----ortiqcha bosimiga bardosh beradi 15 kg/sm2 125 kg/sm2 115 kg/sm2 11 kg/sm2 10.35kg/sm2 # Sig`imi bo`yicha berkinchoqlar bo`linadi 13 turga 12 turga
15 turga 16 turga
1Turga bo`linmaydi # Berkincho`lar asosiy qismlari nechta? 12 ta 13 ta
14 ta 15 ta
1Boshqaruv punkt 2ta # Berkinchoqlarning tibbiy punkti qaysi qismga kiradi? Asosiy Yordamchi Qo`shimcha Umumiy
Davolovchi # Berkinchoqlarda nechta eshik bo`ladi? 12 ta 15 ta
11 ta 16 ta
17 ta #Berkinchoqlarning maksimal balandligi 15 m 14 m
13 m 12 m
17-8 m # Berkinchoqlarning o`tirish maydoni necha foizni tashkil qiladi? 170-80% 110-20%
130-40% 150%
160% # Aholi uchun berkinchoqlarga ajratiladigan joy o`tirish, yotish uchun 10.5x1.5 m2 11x2 m2 11.5x2 m2 12x2 m2 12.5x2.5 m2 # Bemorlar uchun berkinchoqlarda ajratiladigan joy 10.7x1.8 m2 10.4x2.4 m2 10.85x3 m2 11x1 m2 12x2 m2 # Ikki tokchali berkinchoqlarda o`tirish uchun joy 180% 170%
165% 190%
120% #Uch tokchali berkinchoqlarda o`tirish uchun joy 170% 185%
150% 130%
120% # Berkinchoqlarga qo`yiladigan sanitary gigiyenik talab Maydoni, kengligi, havo, harorat va namlik O`tirish yoki yotish uchun qulay bo`lishi Yoritish sistemasi yetarli bo`lishi Bolalar, kattalar, ayollar uchun alohida joy Yadro quroli va uning shikastlovchi omillaridan to`liq himoya qilishi # Berkinchoqga beriladigan havoning eng kammiqdori m2/soat 2 5
8 15 #Aholi uchun berkinchoqlarda haroratning maksimal balandligi (gradus) 30 15 18 20 24 # Kasallar uchun berkincholarda haroratning maksimal balandligi (gradus) 23 10 12 17 25 # Aholi uchun berkinchoqlardagi suv zahirasi bir kishi uchun (L/sutka) 3 5 .2.5 7 8 # Kasallar uchun berkinchoqlarda suv zahirasi bir kasalga (L/sutka) 20 15 10 7 4 #Berkinchoqlarga havo berish tartibi xillari 3 2 4 5 6 #Shaxsiy himoya vositalari turlari 3 ta 2 ta
4 ta 5 ta
7 ta # Nafas olish organlarini himoyalovchi vositalar tasnifi (tayyorlanishiga qarab) Tabelli, tabelli bo`lmagan Bolalar, kattalar Umumiy, maxsus Filtrlovchi, filtrlamaydigan Fuqarolar, harbiy # Havo tozalagich vazifasi Nafas olish organlarini, ko`zni RM, BV,KM dan muhofaza qilish RM bilan ifloslangan havoni tozalab berish Nafas yo`liga mikroblar va toksinlar tushishi oldini olish Yo`z, ko`z va nafas yo`liga RM tushishiga yo`l qo`ymaslik Havoni mikroblar, viruslar, rikketsiyalardan tozalash # Havo tozalagichlar mo`ljallanishiga qarab turlari Filtrlovchi, izolyatsiyalovchi KM, RM va changni o`zida tutuvchi Mikroblar, viruslar va rikketsiyalardan himoyalovchi Tomchi, aerozol shaklidagi KM ushlab qoluvchi Barcha javoblar to`g`ri # Umumharbiy havotozalagich qismlari 3ta 4 ta
5 ta 2 ta
6 ta # Havotozalagich filtrlovchi qutichasi necha qismdan iborat? 2 3
6 8 # Changga qarshi filtrning umumiy hajmi (sm2) 2000 1500
1000 500
250 # Aerozolga qarshi filtrda nima ushlanib qoladi? Si-es, Si-ar, bi-zed, adamsit Zarin, zoman, Vi-gazlari Xlorpikrin, fosgen Fosgen, difosgen, sianidlar Iprit, lyuizit # Aktivlangan ko`mir-quticha ikkinchi qavatida qaysi moddalar ushlanib qoladi? KM bug`lari Zarin, xloratsetofenon,adamsit Difenilxlorarsin, si-es Sianidlar, fosgen, adamsit Zoman, Vi-gazlari, xloratsetofenon, adamsit # Filtrlovchi quticha kamchiligini bartaraf etish uchun nimadan foydalaniladi? Gonkamtli patron Kislorod
Aktivlangan ko`mir Qo`shimcha ravishda changga qarshi filtr ulanadi Kislorodni, uglerod to’r t oksidi aralashmasi # Fuqarolar havotozalagichida qaysi modda ushlanib qolmaydi? Is gazi Zarin
Fosgen Adamsit
Xloratsetofenon # Bir yoshgacha bo`lgan bolalar uchun nimadan foydalaniladi? KZD PDF
GP-5 GP5m
GP-7 # Shixta havotozalagichining qaysi qismida joylashgan? Filtrlovchi qutichada Biriktiruvchi naychada Yo`z qismida Nafas oluvchi klapanida Nafas chiqaruvchi klapanida # Fuqarolar havotozalagichi necha qismdan iborat? 2 3
5 6 # Havotozalagichning yo`z qismi(oddiy) nechda o`lchamda chiqariladi? 5 4 3 6 7 # Havotozalagichning maxsus yo`z qismi necha o`lchamdan iborat? 4 3 5 6 7 # Havotozalagichlarning o`lchami qayerida belgilangan? Iyak qismida Qutichada Nafas olish klapani yonida Nafas chiqarish klapani yonida Pasportida # FH-7 modifikatsiyasi turlari 2 ta 3 ta
5 ta 6 ta
8 ta # FH-7s qanday qo`shimcha qism mavjud? Suv ichish moslamasi Shixta 2 qavatli Shixta 3 qavatli Shixta mavjud emas Nafas olish klapani 2 ta # FH-5 va FH-5m dagi biriktiruvchi naycha Mavjud emas 50sm
75sm 1m 1.5m # Havotozalagichlar mosligi(o`lchanishi) Gorizontal liniyada Vertical liniya Quloq suprasi ustidan Tepa sohasidan Chakka sohasidan # Ko `rsatilgan havotozalagichlarning qaysi birida kislorod birikma holida bo`ladi? IP-4, IP-46, IP-46m GP-7, GP-7B, DP-6 PDF-D, PDF-Sh GP-5, GP-5m GP-6, KZD # Izolyatsiyalovchi havotozalagichlar IP-4, IP-46 GP-5, GP-5m DP-6
GP-7, GP-7B ID-22B
# Ko`rsatilgan havotozalagichlarning qaysi birida kislorod siqilgan holda bo`ladi? KIP-5, KIP-7 IP-46, IP-46 GP-7, GP-7B PDF-D, PDF-Sh, KZD GP-5, GP-5m # Qaysi hollarda IP-46 ishlatiladi? Is gazi bor muhitda Zarin, fosgen qo`llanilganda Fosgen, difosgen qo`llanilganda Adamsit qo`llanilganda Xloratsetofenon qo`llanilganda # Respiratorda (R-2) bo`lishning maksimal vaqti 12s
3s 1s 5s 24s #R-2, R-2d ning mo`ljallanishi Nafas yo`llarini BV, KM, RMlardan himoyalash Nafas yo`llarini izolyatsiya qilish Nafas yo`llariga kislorod berish Si-es, Si-ar va fosgendan muhofaza qilish Nafas yo`llarini faqatgina aerozollardan muhofaza qilish #Tabelli bo`lmagan vosita PTM-1 IP-46
IP-46m KIP-5
VPXR #IP-46m ning mo`ljallanishi Tankda suv ostida bo`lganda Fosgen, difosgen ishlatilganda Zarin, zoman, VI-iks ishlatilganda SI-es, Si-ar, xloratsetofenon ishlatilganda Chang to`zonlarda #Terini himoya qiluvchi vositalar turlari 2 ta 4 ta
5 ta 6 ta
8 ta #Terini himoya qiluvchi filtrlovchi vositalar o`lchamlari 3 xil 2 xil
4 xil 5 xil
8 xil #Terini himoyalovchi vositalarda bo`lish davomiyligi asosan nimaga bog`liq? Haroratga KMga
RMga BVga
Surunkali kasallikka #OZKda +300C da qancha muddat bo`lish mumkin? 15-20 min 35-45min
5-10 min 1soat
2-3 soat #OZK da +200C da qancha muddat bo`lish mumkin? 45min 10 min
15 min 25 min
3 soat #OZK da +150C da qancha muddat bo`lish mumkin? 3 soat 1soat
5soat 30 min
40 min III- mavzu: FAVQULOTDA VAZIYATLARDA SODIR BO`LGAN JABRLANISH O`CHOQLARINING TIBBIY TAKTIK TAVSIFI. Mavzuning maqsadi va vazifalari Yadroviy jabrlaniss o`chog`, uning tavsifi. Odamlarning jabrlanish darajasi – og`irlik va turiga qarab. Aralash jabrlanish. Radioaktiv moddalarning zararlangan joylar tasnifi. Radiatsion zararlanishning umumiy tasnifi. AES falokat natijasida radioaktiv moddalardan zararlangan joylarning va jabrlangan odamlarning xususiyatlari. Zaharlovchi moddalar tavsifi. Turli xildagi ZM bilan jabrlangan aholi. Kimyoviy zararlangan o`choq va uning tavsifi. Kimyoviy zararlanish o`chog`I, uning qoidasi va tavsifi. Kuchli ta`sirchan zaharli moddalar (KTZM) hosil qilgan ikqilamchi jabrlanish o`chog`ining qisqacha tavsifi. Bakteriologik (biologic) qurol, uning tavsifi, qo`llash usullari. Bakteriologik (biologic) zararlanish o`chog`I, uning tavsifi. Aralashgan jabrlanish o`chog`ining qisqacha tavsifi.
baholash shakllarini chizish, Jabrlanish chegarasini aniqlash formulalarini tushuntirish
Yadroviy, kimyoviy va bakteriologik (biologik) qurollar ommaviy qirg'in qurollaridir. Ularni qo'llash qisqa muddat ichida moddiy boyliklarni yo'q qilish. parchalash yoki ishdan chiqarishga. aholi, qishloq xo'jaligi hayvonlari va o'simliklar orasida ommaviy yo'qotishlarga olib kelishi mumkin. Shikast topgan joylarda aholiga tibbiy yordam ko'rsatishni to'g'ri va asosli ravishda tashkil qilinishi tibbiy-taktik sharoitni baholashga qarab qabul qilinadi. Bunday o'choqlarni tibbiy-taktik jihatdan baholash deganda fuqarolar muhofazasi tibbiy xizmatining faoliyatiga, ommaviy qirg'in qurollari ta'sirida vujudga kelgan salbiy omillar majmuasini aniqlash tushuniladi. Sharoitni baholash, joylarda shikastlanganlar sonini aniqlash, kerakli tibbiy xizmat kuchlari va vositalarini hisob-kitob qilish. vazifalarni belgilab olib, davolash-ko'chirish ishlarini tashkil etishni taqozo etadi. Shunday qilib, hozirgi zamon qurolining shikastlash ta'sirlarini bilish ommaviy shikast topgan joylar tavsifi va sharoitini baholash asosida fuqarolar muhofazasi tibbiy xizmatining boshliqlari aholini tibbiy jihatdan ta'minlashni tashkil etish, ular oldida turgan vazifalarni muvaffaqiyatli ycchish uchun asoslangan qarorlarni qabul qilish imqonini beradi. YADRO QUROLI BILAN SHIKASTLANGAN O'CHOQ Yadro quroli - bu ommaviy qirg'in qurollarining asosiylaridan biridir. Ular - snaryadlar. bombalar. raketalarning boshi va boshqa ko'rinishlarda bo'Iishi mumkin. U qisqa vaqt ichida ko'plab odamlarni qirishi, binolar va inshootlarni katta hududlarda bo`zib, ishdan chiqarishi mumkin. Ularni ommaviy tarzda qo'llash. barcha odamzod uchun katta talafotlarga olib keladi. Shu boisdan ham hozirgi paytda dunyo ahli (BMT va boshqa nufo`zli tashkilotlar) Shimoliy Koreya, Eron kabi mamlakatlarda yadro quroli yaratilishiga jiddiy qarshilik qilmoqda. Hozirgi zamon ma'lumotlariga ko'ra, yadro qurolining 4 xili ma'lum: 1) atom bombasi; 2) vodorod bombasi; 3) neytron bombasi; 4) lazer bombalari. Yadro qurolini shikastlovchi ta'siri, yadroviy reaksiyalar jarayonida ajralib chiqadigan quvvat bilan bog'lanadi (par-chalanish, qaytadan vujudga kelish yoki bu har ikkala jarayonning bir vaqtda bo'Iishi). Hozirgi zamon ma'lumotlariga ko'ra, yadro quroli eng kuchli shikastlovchi quroldir. Yadro quroli portlaganda, o'ta yuqori darajada quvvat ajralib, uni odatda trotil deb ataladigan portlovchi moddaning ekvivalenti bilan belgilanadi. Trotil portlovchi moddasi bergan quvvatga qarab, yadro qurolining quvvati aniqlanadi. Trotil ekvivalenti tonnalarda izohlanadi (qilotonnalar, megatonnalar). Quvvat berish jihatidan yadro qurollarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: o'ta kichik (portlash quvvati 1 qilotonnagacha); kichik (portlash quvvati 15 qilotonna); o'rtacha quvvatli (portlash quvvati 15-100 qilotonna); katta quvvatli (portlash quvvati 100-500 qilotonna); Portlash to'lqinining shikastlash ta'sirida vujudga kelib chiqqan havoning ortiqcha bosimi deganda portlash to'lqini oldidagi -frontidagi eng ko'p bosim bilan kundalik havoning bosimi orasidagi farqlanish tushuniladi. Ushbu ortiqcha bosim har bir kvadrat metrga to'g'ri kelgan nyutonlar bilan belgilanadi. Bosimning bu birligi paskal deb ham ataladi. 1 N/m2= 1 Pa(l kPa0,01 kgs/sm2). K.GS - qilokuch degani. Portlash to'lqini odamlarga bevosita ortiqcha bosim, tezlik bosimi natijasida va bilvosita - ikqilamchi snaryadlar (binolar, inshootlarning parchalangan qismlari, uchib kelayotgan bo'laklar) orqali ta'sir o'tqazishi mumkin. Portlash to'lqini odamlarga ta'sir etib, turli darajadagi shikastlanishlarni keltirib chiqaradi: yengil shikastlanishlar ortiqcha bosim 20-40 kPa ga teng bo'lganida kelib chiqadi. Bularga yengil lat yeyish, qonto`ziya, bo'g'imlarning chiqishi kiradi; o'rtacha og'irlikdagi shikastlanish (eshitish a'zolarining shikastlanishi), qo'1-oyoqlarning kuchli chiqishi, suyaklarning sinishi, burun va quloqlardan qon ketishi); ortiqcha bosim 40-60 kPa bo'lganida namoyon bo'ladi; og'ir shikastlanishlar (ko'pchilik jarohatlar, butun tananing kuchli qonto`ziyasi, qo'1-oyoqlarning sinishi, ichki a'zolarning shikastlanishi) ortiqcha bosim 60-100 kPa ga teng bo'lganida ko`zatiladi; o'ta og'ir shikastlanishlar (o'limgacha olib boradigan shikastlanishlar) ortiqcha bosim 100 kPa dan ziyod bo'lganida ko`zatiladi (3-jadval). Portlash to'lqinining tezligi va uni ta'sir etish doirasi - masofasi portlash quvvatiga bog'liq. Portlash joyidan o`zoqlashgan sari tezlik kamaya boradi. Masalan, 20 qilotonnali portlash yo`z berganida portlash to'lqini 1 km masofani 2 soniyada, 2 km masofani 5 soniyada, 3 km masofani 8 soniyada o'tadi. Ushbu vaqt ichida yorug'lik nurlanishi boshlanishi bilanoq berkinib olish va shikastlanishdan holis bo'lishi mumkin. Portlash toiqini inshootlarni bo`zib, berkinchoqlar ichigacha kirib borishi mumkin. Undan himoya qilish maqsadida berkinchoqlar to'lqin qaytargich uskunalari bilan ta'minlanadi. Portlash to'lqinidan himoyalanish uchun portlash epidmarkazidan o`zoqroqda joylashgan yerning relyefidan (egri-bugri, o'nqir-cho'nqir) ham foydalanish mumkin. Yorug'lik nurlanishi. Yadroviy portlash ro'y berganida odamlar tanasiga salbiy ta'sir etuvchi 2-o'rindagi omil bo'lib, u tarkib jihatidan nurli quvvatni tashkil qiluvchi ultrabinafsha, infraqizil va ko'zga ko'rinadigan nurlar majmuasidan iborat. Uning manbayi bo'lib cho'g'ga aylanib, qizib ketgan portlash mahsulotlari va havo xizmat qiladi. Yorug'lik nurlanishi deyarli bir vaqtda tarqalib, portlash quvvatiga ko'ra 20 soniyalargacha davom etadi. Yorug'lik nurlanishi yadroviy jami quvvatning taxminan 35 %ini tashkil qiladi. 3-jadval
Yadro quroli zarba to'lqini ta'siri natijasida pay do bo'lgan oshiqcha bosimning odani organizmiga ta'sir qilishi tufayli paydo bo'lishi mumkin bo'lgan shikastlanishlar (V.V.Meshkov ma'lumorlari bo'yicha, 1969-yil)
miyada. miokardda. ichaklarda mayda qon tomirlarining yorilishi tufayli mayda nuqtasimon qon quyilishlar; alveolyar va bron.xiolalarning yorilishi, o'pka to'qimalarining o`zilishi; portlashga qaragan tana tomonida qontalashlar va boshqalar 0.8-1.0
O'lim bilan tugaydi O'ta og'ir daraja Ko'krak va qorin devorlarining bo`zilishi va organlarning ezilishi; suyaklaming ko'plab sinishi, oyoq-qo'llarning o`zilib ketishi, og'ir shok holati, og'ir qonto`ziya Sanab o'tilgan nurlar ichida ko'proq darajada salbiy ta'sir kuchiga. infraqizil nurlari ega. Uning asosiy ko'rsatkichi bo'lib, 1 snr (1 nr) yo`zaga tushadigan nur quvvati hisoblanadi. Bu quvvat tarqalayotgan yorug'lik nurlanishiga nisbatan ko'ndalang holda, yo`zalarga tushadi. Yorug'lik impulslari har bir sm2 tushadigan kaloriyalar (kal/sm2) yoki har bir m2 ga tushadigan kJ/m2 larda o'lehanadi. Nurli impulslar darajasi portlash quvvati va portlash xiliga bog'liq. Portlash quvvati qanchalik kuchli bo'lsa, nurli impulsning darajasi ham shunchalik kuchli - katta bo'ladi. Portlash yer yo`zasida bo'lsa, havodagi portlashga ko'ra nurli impuls nisbatan kuchsiz bo'ladi. Nurli impuls darajasi portlashgacha bo'lgan masofaning kvadratiga teskari proporsional holda bo'ladi. Havodagi portlashlarda shikastlanish doirasi eng yuqori darajada bo'ladi. Yorug'lik nurlanishi qisqa muddat ichida namoyon boisa-da, lekin u terini kuydirishi, ko'zni shikastlashi, yonuvchi narsalarni va inshootlarni yondirib yuborishi mumkin. Yorug'lik nurlanishi ko'zga ta'sir etganida. vaqtinchalik ko'r bo'lib qolish, ko'z tubining kuyishi, mugo`z pardaning va qovoqlarning ham kuyishi ko'zga tashlanishi mumkin. Yorug'lik nurlanishining darajasiga ko'ra kuyishning 4 xil darajasi ajratiladi: - 1-darajali kuyish - yorug'lik kuchlanishi 200 kJ/m2 gacha bo'lganida; - 2-darajali kuyish - yorug'lik nurlanishi 200-400 kJ/m2 bo'lganida; - 3-darajali kuyish - yorug'lik nurlanishi - 400-600 kJ/m2 bo'lganida; - 4-darajali kuyish - yorug'lik nurlanishi - 400-600 kJ/m2 bo'lganida vujudga keladi Qon yaratilish jarayoni keskin ravishda izdan chiqadi. Gemorragik alomatlar majmuasi kuchayadi. Markaziy nerv tizimi faoliyatining shikastlanish belgilari ko'zga tashlanadi. Agar bemor to`zala boshlasa, xastalik alomatlari asta-sekinlik bilan yo*qola boradi. To`zalish jarayoni sezilarli darajada sekinlashadi (3-5 oy). - Nurlanish kasalligining 4-darajasi (o'ta og'ir) bir varaqayiga 600-700 R va undan ortiq nurlanish olinganida namoyon bo'ladi. Bu darajali betoblikda deyarli bir necha daqiqa yoki soat o'tgach (nurlanishdan so'ng) kuchli darajadagi tana reaksiyasi ko'zga tashlanadi: to'xtatib bo'lmaydigan qusish, keskin ravishda harakatsizlanish - adinamiya, qon tomirlarining o'tkir yetishmovchiligi - kollaps ro'y beradi. Kasallikning boshlang'ich davri aniq bir chegarasiz yorqin o'tadi va u septik alomatlar bilan kechadi. Qon ishlab chiqarish jarayoni tezlikda so'nadi (qizil ilikning aplaziyasi, pansitopeniya), gemorragiya belgilari erta paydo bo'ladi. Birinchi kunning o'zidayoq yuqumli dardlar paydo bo'ladi. Shuni aytib o'tish joizki: yadro portlashi quvvatining ortishiga monand holda portlash to'lqinining ta'sir radiusi va yorug'lik nurlanishi ortadi, ammo bu vaqtda ionlashtiruvchi nurlanish ozginagina ko'payishi mumkin. Radiofaol qurum bilan ifloslanish. Bunday holat yer yo`zasida yadro quroli portlatilganda hosil bo'Iadigan bulutdan to'qiladigan radiofaol moddalarning to'qilishi natijasida hosil bo'ladi va u portlash energiyasining taxminan 10 %ini aks ettiradi. Mazkur mahsulot asosi bo'lib, reaksiyaga kirishgan yadroning parchalanish zarrachalari xizmat qiladi. Undan tashqari, bu jarayonda yadro zaryadining reaksiyaga kirishmagan qismi va ikqilamchi tarzda vujudga kelgan yo'naltirilgan radiatsiya (qurol-yarog' vositasining devori tarkibidagi va yer tarkibidagi kimyoviy zarrachalar) ma'lum ahamiyat kasb etadi. Radiofaol moddalar bilan atrof-muhitning ifloslanishi ionlashtiruvchi nurlanish quvvati bilan belgilanib, amper 1 kg ga nisbatan izohlanadi (A/kg) SI birligida yoki rentgen soatlarda (R/ soat). Dozaning kuch-quvvati ifloslangan yerda odamni vaqt birligi ichida olishi mumkin bo'lgan nurlanish dozasini bildiradi. Agar ma'lum joyda doza quvvati 0,5 R/soat yoki undan ortiq darajada bo'lsa. bunday joy radiofaol qurum bilan ifloslangan deb hisoblanadi. Vaqt o'tishi bilan dozaning quvvati kamaya borib, odam tanasi uchun xavf tug'dirmaydi. Masalan, yadro quroli yer yo`zasida portlatilgandan so'ng 1 soat o'tgandan keyin ionlashtiruvchi nurlanish dozasi deyarli 2 marta kamayadi,3 soat o'tgach 4 marta. 7 soat o'tgach - 10 marta, 2 kecha-kundo`z o'tgach esa - 100 marta kamayadi (jadval). -jad\dl
Radiatsiya darajasining kamayishi
Vaqtning har 7 marotaba ortuvi (portlash ro'y berganidan so'ng) ionlashtiruvchi nurlanish dozasini 10 marotaba pasayishiga olib keladi. Buyumlar, oziq-ovqatlar, texnikalar suv va odamning tashqi qismlarini ionlashtiruvchi nurlanish bilan ifloslanishi millirentgen/ soat larda o'lchanadi (mR/soat). Radiofaol moddalarning kishilarga shikast yetkazishi 2 omil bilan bog'liq: 1) gamma-nurlarining tashqi tomondan ta'siri; 2) beta-zarrachalarining ta'siri (tanaga tushganida yoki odam
Bu ikki salbiy ta'sir o'tqazuvchi omillarda, asosiy radiofaol ta'sir gamma-nurlanishi bilan bog'liq bo'ladi. Bu nurlanish ta'sirida o'tkir nurlanish kasalligi rivoj topadi. Agar kishi terisi kirlanib ketgan bo'lsa, radiatsiyaviy kuyishlar ko'zga tashlanadi. Odamlarning shikastlanishi radiofaol moddalarning ichlariga oshqozon-ichak yo'li va nafas yo'llari orqali kirganda ham ko`zatiladi. Bunday hollarda qonga so'rilib o'tgan radiofaol moddalar a'zolar va to'qimalarga yetib boradi. Yadro quroli portlatilganda parchalanish mahsuloti omixtasi dastavval 35 ta elementning 200 dan ortiq hosilalarini, izotoplarni o'zida tutadi, ammo ularning ko'pchiligi qisqa muddatli parchalanish davriga ega bo'ladi. Yadro portlashining izotoplari qatoriga stronsiy, ittriy. ruteniy, teziy, bariy, iod, tellur, molibden va boshqalar kiradi. Ulardan ayrimlari (seziy, tellur va molibden izotoplari) tanada nisbatan bir xil miqdorda tarqalib, tanadan tezda chiqib ketadi. Qolganlari esa ma'Ium a'zolar va to'qimalarda yig'ila boradi. Masalan, iod izotopi qalqonsimon bezda. stronsiy va bariy izotoplari - suyakda. tellur. molibden izotoplari va Iantonid guruhidagilar - jigar to'qimasida to'planadi. Portlash joylarida o'tlab yurgan sigir sutini iste'mol qilish katta xavf tug'diradi, chunki shunday qilinganda odamlarning qalqonsimon bezida sut bilan kirgan iodning 25-30 %i o'tirib qoladi. Nurlanishning ma'Ium dozalari yig'ilib qolgan a'zolar va to'qimalarda, ularning tuzilishi bo`zilishiga olib kelishi mumkin. Turli to'qimalarning nurlanish ta'siriga sezgirlik darajasi bir xil emas. Nurlanish ta'siriga sezuvchanligi eng kuchlisi limfatik to'qima bo'lib, 2-o'rinda limfatik tugunlar turadi. 3- va 4-o'rinlarda - qora taloq va qalqonsimon bez bo'lib, 5- va 6-o'rinlarda qizil ilik va jinsiy bezlar turadi. Mazkur sezgirlikni hisobga olgan holda mezoniy a'zolar yoki to'qimalar tanlanadi. Bunday tana qismlarining shikastlanishi tana salomatligini keskin ravishda yomonlashtirishi mumkin. Ushbu ta'sirlar oxir-pirovardida kelajak avlod uchun ham xatarlidir. Radiofaol shikastlanishga sezgirligi jahatidan mezoniy a'zolar 3 ta guruhga ajratiladi: gonadalar va qizil ilik; qalqonsimon bez, jigar, qora taloq. buyraklar, o'pkalar, mushaklar: teri qatlami, suyak to'qimasi. Radiofaol ifloslanishning vujudga kelishida, yerning portlash ro'y bergan qismining osmonga (bir necha qilometr balandlikka) ko'tarilib. parchalanish mahsulotlari bilan birgalashib, radiofaol bulutni hosil qilishi alohida ahamiyat kasb etadi. Ana shu bulut shamol yo'nalishi bo'yicha 25-100 km/soat tezlikda atrof-muhitga tarqaladi va keyinchalik past tomonga yog'adi. Natijada portlash natijalari bir necha km masofagacha tarqalishi mumkin. Radiofaol moddalar katta xavfni dastlabki portlash soatlarida ko'rsatadi, chunki bu paytda ularning faolligi yuqori darajada bo'ladi. Radiofaol ifloslanishdan berkinchoqlar va maxsus yopinchoqlar ishonchli ravishda himoya qiladi. Elektr-kahrabo impulslari. Bu qisqa muddatli elektr-kahrabo maydoni bo'lib. yadroviy portlash paytida ajraladigan gamma-nurlari va neytronlarni atrof-muhitdagi borliqlarning atomlariga ta'sir etishi natijasida elektronlar va protonlarning vujudga kelishi jarayonidir. Elektr-kahrabo impulslari bilan shikastlanish darajasi portlash quvvati va xiliga bog'liq. Elektr-kahrabo impulslari ta'siridan shikastlanish. ayniqsa, atmosferadan balandroq fazoda yadro quroli portlatilganda kuchli ravishda namoyon bo'ladi. Bunday balandlikda yadro quroli portlatilganida ta'sir doirasi bir necha ming kvadrat qilometrni elallashi mumkin. Elektr-kahrabo impulslari ta'sirida antennalari baland bo'lgan radioelektron va elektrotexnik uskunalarning kuyishi ko`zatiladi. Ulardan tashqari yarimo*tqazgichli, vaakuumli uskunalar, qondensatorlar, raqamli tuzilmalar va nazorat uskunalari ham ishdan chiqadi. Shunday qilib, elekt-kahrabo impulslari ta'sirida aloqa uskunalari, elektron-hisoblash mashinalari va boshqalar ishi bo`ziladi. Urush sharoitlarida bunday tia'sir, shtablar va boshqa fuqarolar tuzilmalari boshqaruvini kiyinlashtiradi. Elektr-kahrabo impulslarining odamlarga ta'siri aytarli darajadagi shikastlanishni keltirib chiqarmaydi. Ammo, ular shikastlanishi mumkin, qachonki, ular shikastlangan simlar bilan aloqada bo'lsalar. Yuqori harorat omili - +800°C dan to +1500°C gacha. Ifloslangan joylarda faoliyat olib borilganida nafas yo'llarini, ko'zlarni va terini himoya qilish uchun havotozalagichlar, respiratorlar, changga qarshi matoli niqoblar va terini saqlash vositalaridan foydalanish mumkin. Yuqorida bitilgan ma'lumotlar asosan atom bombasiga oidligi bilan ajralib turadi. Atom bombasi qisqacha qilib izohlanganda, snaryad bo'lib, uning kuchli portlashi natijasida, tezlikda atom quvvati ajraladi. Uning asosiy qismi neytronlar ta'sirida atom yadrolarini o'z-o'zidan davomiy parchalanish jarayonlariga ega moddalar bo'lib, u qisqa muddat oralig'ida katta miqdordagi quvvatni ajratadi. Mazkur moddalar yadroviy yoqilg'i nomi bilan ma'Ium. Ular tabiiy yoki sun'iy ravishda olingan bo'lishi mumkin. Tabiiy holdagi yadroviy yoqilg'iga atom og'irligi 235 ga teng bo'lgan uran hosilasi taalluqli bo'lib, tabiiy uran tarkibida 0,7 %ni tashkil etadi. Sun'iy ravishda olingan yadroviy yoqilg'i, atom og'irligi 239 bo'lgan plutoniy hosilasidan iborat. Uni sintez qilish uchun uranni neytronlar bilan nurlantiriladi. Sun'iy yadroviy yoqilg'iga yana atom og'irligi 233 ga barobar bo'lgan toriyni, neytronlar bilan nurlantirilganda vujudga kelgan hosila kiradi. Yadroviy jarayon zanjirining mohiyati shundan iboratki, uran yadrosi ayrim hollarda ikkita nisbatan qarama-qarshi tomonlarga sachrab ketadigan yadrolarga bo'linadi. Ana shu paytda, katta miqdordagi quvvat paydo bo'ladi. Mazkur bo'linish chog'ida 2-3 ta neytronlar uchib chiqib, ular o'z navbatida yadrolarning yana parchalanishini keltirib chiqaradi. Bu jarayon ayrim hollarda katta miqdorda neytronlar hosil bo'lishiga va jarayonning o`zluksiz davom etishini ta'minlaydi. Ana shu holat zanjirli yadroviy jarayon deyiladi. Soniyaning milliondan bir ulushi vaqtida ro'y bergan bu jarayon atom portlashi deb nomlanadi. Neytronlar quvvatiga ko'ra shartli quyidagi 9 ta guruhga ajratiladi: 1) ultra sovuq - quvvati 10 7 ev gacha; 2)juda sovuq - quvvati 10"7- 104 ev oralig'ida; sovuq - quvvati 104 - 5 x 10° ev chegarasida; iliq - quvvati 5 x10s- 0,5 ev orasida; rezonansli - quvvati 0,5 - 104 ev darajasida; oraliq - quvvati 104 - 105 ev kenglikda;tezkorlar - quvvati 105 - 108 ev oralig'ida; yuqori quvvatlilar - quvvati 108- 10l0ev atrofida; relyativistlilar- quvvati 10'" ev darajada. Neytronlarning ultra sovuq guruhidan to oraliq quvvatlilargacha (1-6) shoshilmas neytronlar, undan keyingilarini esa tez harakat qiluvchilar guruhi deb ataladi. Shoshilmas neytronlarni aniqlashda neytron detektoridan foydalaniladi. Ushbu asbob ishlash negizida, yengil yadrolarni litiy, vodorod, geliy neytronlari yordamida yadroviy parchalanish reaksiyasi - jarayoni yotadi. Mazkur jarayon davomida alfa zarrachalari va protonlar ro'yxatga olinadi. Amaliy foydalanishda, neytronlar yadroviy quvvat olishda, transuran zarrachalarni va radiofaol hosilalarni (sun'iy radiofaollik) ishlab chiqarishda alohida ahamiyatga ega. Yuqorida aytilganlarni inobatga olib, shunday xulosaga kelish mumkin: atom bombalari ma'Ium qismlarga bo'lingan yadroviy yoqilg'i va ularni bir-biriga zudlik bilan qo'sha olib, bir butun omixta hosil qilib, portlashni ta'minlaydigan avtomatik uskunadan iborat bo'ladi (6-rasm). Yadro yoqilg'isining kuchi, boshqa portlovchi moddalarga nisbatan million marta ortiq. Bunga sabab shuki, yadrolar bo'linishida ajraladigan quvvat, bir necha marta, kimyoviy jarayonda hosil bo'ladigan quvvatga ko'ra bisyordir. 6-rasm. Atom bombasining namunali tuzilishi: / - oddiy portlovchi modda (porox); 2 - detonatorlar; 3 - neytron qaytargichlar; 4 - neytronlar manbayi; 5 - bo 'linuvchi modda; 6 — portlatuvchi moslama. Snaryad bo'laklaridagi atom og'irligi 235 bo'lgan uranning hosilasi to'la-to'kis ravishda parchalanganda. ajralib chiqqan quvvat taxminan 3 milliard kkal yoki 4 million kvt/soatga teng bo'ladi. Yadrolarning parchalanishida taxminan 200 Mev to'liq quvvat ajraladi. Uning tarkibiga snaryad parchalari quvvatidan tashqari (160 Mev), portlash paytida hosil bo'ladigan gamma nurlar (taxminan 5 Mev) va neytronlar (15 Mev) quvvatini, parchalanish mahsulotlarini bo'linish vaqtidagi (30 Mev) quvvatni o'z ichiga oladi. Portlash joyida qattiq qizish va havo bosimining ortishi ko`zatiladi. Pirovardida 200-250 km o`zoqlikdan ko'zni qamashtiradigan yorug'lanish ko'rinadi. Shuning bilan birga, portlagan joydan tarqaladigan kuchli to'lqin hosil bo'ladi. Portlash joyidan osmon-u falakka 10-15 km balandlikka ko'tarilgan qizib ketgan gazlarning rang-barang manzarasi ustun shaklida namoyon bo'ladi. Shuni unutmaslik kerakki, atom bombasining vayronetish ta'siri, tashqi muhitdagi olovga o'ch moddalarning yonib ketishi va portlash to'lqini bilan bog'liq. Aytilganlar inobatga olinsa, u holda, atom bombasining yakson etish ta'siri mustahkam qurilgan inshootlarga unchalik ziyon yetkazmaydi. Bunga misol tariqasida, Yaponiyadagi Nagasaki orolidagi qamoqxonalardan birida 211 ta asrga tushgan odamlarning faqat 31 kishi nobud bo'lganini ko'rsatish mumkin. Bikini atolalarida, 1946-yili atom bombasi sinab ko'rilganda kemalardagi hayvonlar omon qolgan. Yaponiyaning Xirosima (1945-yil 6-avgust) va Nagasaki (1945-yil 9-avgust) orollarida atom bombasi ta'sirida vujudga kelgan vayronagarchilik negizida, u yerdagi uylarning qog'oz va sambitdan qurilganligidir. O'sha paytlarda, Xirosima orolida 357,3 ming aholi istiqomat qilgan bo'lib, amerikaliklar tomonidan tashlangan, yer yo`zidan taxminan 300 metr balandlikka og'irligi 8-10 tonnali atom-uranli bombasi ta'siridan 70-80 ming odam nobud bo'lgan. Shulardan 50 % aholi kuyish jarohatidan, 35 %i - portlash to'lqini va qulagan imoratlardan shikastlangan, 15 %i esa - ionlovchi nurlar bilan zararlangan. 14000 kishi bedarak g'oyib bo'ldi, 215000 odam turli darajada shikast topdi. 90 ming binodan 65 mingtasi (72,2 %i) bo`zilgan. O'sha voqealar jarayonida Nagasakida ham minglab odamlarning nobud bo'Iishi ko`zatilgan. Nagasakida portlash oqibatida 240000 aholi qirilib ketdi. 113000 kishi og'ir darajada shikastlandi. 2000 dan ziyod odam bedarak yo'qoldi. VODOROD BOMBASI YOKI TERMOYADRO QUROLI Vodorod bombasining tuzilishi, atom bombasidan ayrim jihatlari bilan farq qiladi. Uni kashf etish jarayonida, ilmiy tadqiqotlardan ma'lum bo'ldiki, yadroviy quvvatni nafaqat atomlarning parchalanishi tufayli, balki yadrolarni sintez qilish chog'ida ham ishlab chiqarish mumkin. Buning uchun ma'lum maqsad bilan vodoroddan geliyni sintez qilish, atom quvvatini olishda faqat uran, toriy yoki plutoniyga bog'liq bo'lmaslik imqoniyatini yaratadi. Ana shu oddiy vodorodning, og'ir hosilalaridan bo'lgan deteriy va tritiy vodorod bombasini ishlab chiqarish poydevori bo'lib xizmat qiladi. Uning tarkibida termoyadro zaryadi, ya'ni deyteriy va tritiylar hamda tabiiy uran (atom og'irligi 238 bo'lgan) ishtirok etgan. Mazkur uran moddasi - atom bombasi - vodorod bombasining portlatgichi bo'lib xizmat qiladi. Vodorod bombaning kritik massasi yo'q. Shuning uchun ham u cheksiz katta o'lchamlarga ega bo'Iishi mumkin. Bu bomba portlaganida, termoyadro jarayoni oqibatida ko'p issiqlik ajralib chiqadi (7-rasm). NEYTRON BOMBA Neytron bomba ham yadroviy qurolning bir xilidir. Neytron bombasi haqidagi ilk bor ma'lumot: 1961-yil 26-iyunda «Vashington post» ro'znomasining matbuot xodimi G.Saymons bu bombani «toza», faqat odamni o'ldirishga mo'ljallangan qurol deb axborot chop etadi. 7-rasm. Vodorod bombasining namunali tuzilishi: / - termoyadro zaryadi; 2 - neytronlar manbayi; 3 - bo 'linuvchi modda; 4 - oddiy portlatuvchi modda; 5 - detonatorla; 6 - neytron qaytargichlar; 7 - portlatuvchi moslama. Mazkur bombaning portlash kuchi atom va termoyadro-vodorod bombalarinikiga nisbatan aytarli darajada kuchsizdir. Jarayon ikki bosqichda: 1) parchalanish; 2) sintez, namoyon bo'ladi. Neytron bomba portlaganida, dastavval uran yoki plutoniy yadro zaryadlari zanjir reaksiyasiga kirishadi. So'ngra deyteriy va tritiy-vodorodning og'ir hosilalarini termoyadro reaksiyasi boisidan, geliy yadro sintezi ro'y beradi. Neytron bomba portlaganida, portlash quvvatining 80 %ini neytron va gamma-nurlanishlar, qolgan 20 %ini esa, boshqa omillar tashkil etadi. Bu paytda radioaktiv chang ham kam miqdorda bo'ladi. Lekin ochiq yerdagi odamlarning mehnat qobiliyati 4 barobar - atom bombadan ko'ra ko'proq yo'qoladi va nobud bo'ladi, ammo inshootlar va texnika saqlanib qolishi mumkin. Neytron qurol-yarog' portla-tilgan paytlarda yadro qurolidan himoya qiluvchi berkinchoqlardan foydalanish mumkin. Undan tashqari, berkinchoqlarni qurish chog'ida tuproqni zichlashtirib, namlash tavsiya etiladi. Kirish va chiqish joylari qo'shimcha ravishda muhofazalanishi kerak. Texnikalarni himoyalash uchun himoyalanishning majmuaviy usullari va narsalar qo'llaniladi. Lazer-yorug'lik manbayi. Lazer nurlanishiga ma'lum bir nishonga nisbatan yo'nala olish imqoniyati bo'lganligi sababli, uning yordamida boshqara olinishi mumkin bo'lgan termoyadro jarayonlarini olish va shu asosda qirg'in qurol bombalarini tayyorlash mumkin. YADRO ZARYADLARI QUVVATIGA QARAB (25 km uzoqlikdan ko`ringanda) KISHILARNING YORUG`LIK NURLANISHIDAN SHIKASTLANISH DOIRASI TAXMINAN QUYIDAGICHA (KM)
YARIM SUSAYTIRUVCHI QAVAT ( Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||