O’zbekiston respublikasi transport vazirligi toshkent davlat transport universiteti

1.3-rasm. Kinematik juftliklar elementlarining mexanik
lyuftini uning holatiga (a) va tezligiga (b) bog‘liqligi.
Lyuftning tezlik tavsiflari 1.3-rasmda tasvirlangan.
Ulaming ko'rinishi turli 'Р = Г(<р3,Дфм) nochiziqliklaming qiymati bilan aniqlanadi. Burchak tavsiflarining 2"'-2 va 2'-2" (1.3-rasm) kabi qiyalik uchastkalariga yalpi to‘g‘ri chiziqqa ega bo‘lgan tezlik tavsiflari mos keladi, (1.3-rasm) burchak tavsifining gorizontal uchastkalariga esa punktir chiziq mos keladi.


1.5-rasm. CM1 muftasida qayishqoqligi va СМ2 muftasida lyuft mavjud bo'lgan elektr yuritma mexanik qismining funksional sxemasi.
Ko‘p uchraydigan qayishqoq elementlami ko‘rib chiqamiz. Ko‘p uchraydigan qayishqoq elementlarning tavsiflari.
EMT kinematik zanjirida eng bo‘ysinuvchanlari tavsiflari keginchalik keltiriladigan uzatish qurilmalarining elementlaridir. Lekin shu elementlaming o‘zi shunga o‘hshash hisob-kitoblardan foyda- lanishi mumkin bo‘lgan boshqa qurilmalar uchun tipik hisoblanadi.


1.6-rasm. Uzatish qurilmalarinmg elementlari:
a - buralishga ishlaydigan o‘q; b - siqilishga ishlaydigan o‘q; v - tishli uzatma; g - tasmali(zanjirli) uzatma.
Silindrik tishli uzatma. Yetaklovchi g‘ildirak 1 ning gub- chagi mahkamlanganda g‘ildirak 2 ga (1-6 b rasm) M2 momentini qo‘yamiz. Tishlarning deformatsiyalanishi natijasida 2 g‘ildirak Дф2 burchakka buriladi. Shunday qilib uzatish bikrligi (1.3) for­ mula bo‘yicha aniqlanishi mumkin. Lekin bu holda bikrlikni 2 g‘ildirak o‘qiga keltirilgan deb hisoblanadi. shunday qilib,
bu yerda: d - o'qiga bikrlik keltirilgan g‘ildirakning boshlang‘ich diametri; V - tishli gardish kengligi; К - po‘lat g‘ildiraklar uchun 375-103H-sm2, ga teng bo'lgan koeffitsiyent (tajriba natijasida aniqlangan).
Kamarli va zanjirli uzatmalar (1.6-rasm) Cp - kamar yoki zanjiming cho‘ziIishga bikrligi bo'lsin. U holda yetaklovchi guruh 1 mahkamlangan bo‘lsa yetaklanuvchi g‘ildirak 2 Дф2 burchakka burilganda tortilgan shoxobchada Fp=СрДф 2r kuch hosil bo‘ladi, bu yerda: r - yetaklovchi guruh radiusi
Ko‘rinib turibdiki,

bu yerda: Сф 2- yetaklanuvchi guruh o‘qiga keltirilgan bikrlik; Kv
- uzatma turining koeffitsiyenti. Kamarli uzatma uchun K/=l, zanjirli uchun esa Ky=2. - formula bo‘yicha po‘lat arqonli yo‘l, yuk ko‘taris qurilmasi barabanli uzatmasidagi po‘lat arqon va shunga o‘xshash qurilmalaming bikrligini aniqlash mumkin, bu yerda Qy= l deb qabul qilinadi.
Ulash muftalari barcha uzatish qurilmalarining ajralmas qismidir. Ular qattiq, yarim qattiq va quyushqoq muftalarga bo‘liriadi. Muftalar yordamida nafaqat yetaklovchi va yetaklanuvchi o‘qlar o‘zaro mexanik ravishda ulanadi, balki ulaming mexanik ravishda siljishi ham bartaraf etiladi. Qattiq muftalar o‘q chi- ziqlarining kichik siljishlarida qo‘llaniladi, buni amalga oshirish juda qiyin, lekin o‘qlarni qattiq muftalar bilan ulash ularni mutlaq qattiqligini ta’minlaydi.
Ko‘pincha yarim qattiq va quyushqoq muftalar qo‘llaniladi. Yarim qattiq muftalar ulanayotgan o‘qIarning o‘q chiziqlarini radial, burchak va kombinatsiyalashgan siljishlarni qoplaydi, quy­ ushqoq muftalar esa bundan tashqari mexanik siltovlar va zarb- larni yumshatish imkonini beradi va EMT elementlarini o‘qlarini notekis aylanishi natijasida hosil bo‘ladigan rezonans tebra- nishlardan himoya qiladi.
Dissipatit kuchlar va ularning quyushqoq elementlardagi ta’siri. EMT quyushqoq elementlari deformatsiyalanganda nafa­ qat potensial energiya zaxirasini qayta taqsimlaydigan quyushqoq kuchlar hosil bo‘ladi, balki qarshilik kuchlari ham paydo bo‘ladi. Konservativ xarakterga ega bo‘lgan quyushqoq kuchlardan farqli o‘laroq qarshilik kuchlari ularni sochishga (mexanik energiya dissipatsiyasi) olib keladi, ya’ni ularni issiqlik yoki boshqa ener- giyaga aylantiradi.
0 ‘zining fizik tabiati bo‘yicha dissipativ kuchlar ikki sinfga bo‘linadi: quyushsqoq element magterinallaridagi ichki ishqala- nish kuchlari va quyushqoq elementlarining ulanish joylarida ularning konstruktiv jihatdan bajarilishiga bog‘liq bo‘lgan tashqi ishqalanish kuchlari.
Dissipativ kuchlarni aniq hisobga olish ularga ko‘pgina ta- sodifiy faktorlami ta’siri bo‘lganligi uchun qiyinchilik tug‘diradi, shuning uchun odatda, elektr yuritma nazariyasida ularni «Ь» qar­ shilik koeffitsiyenti kiritish bilan hisobga olinadi.
U holda quyushqoq aylanuvchi elementda burilish burchagi Фmavjud bo‘lgandagi moment quyidagicha aniqlanadi
Amaliy hisoblarda bikrlik Сф o‘miga ba’zi hollarda teskari qiymat «е» qo‘llaniladi va uni bo‘ysinuvchanlik deyiladi.

Elektr yuritma ish holatida dvigatelning elektromagnit mo­ menti Md ish mashinasi yoki uning ish bajaruvchi organida foydali yoki parazit qarshilik kuchlari natijasida hosil bo‘lgan qarshilik momenti Mq bilan muvozanatda bo‘ladi. Bu dvigatel o‘qiga keltirilgan momentni keltirilgan statik qarshilik momenti Mq deyi­ ladi.

Ish mashinasining statik momentini burchak tezlikka bog‘liq- ligi 1.7-rasmda keltirilgan. Yog'och metall va boshqa material- larni kesishda yuzaga keladigan qarshilik kuchlari tufayli hosil bo‘ladigan statik momentlar 1.7-rasmdagi i-to‘g‘ri chiziq ko‘ri- nishida bo‘ladi.
Qayishqoq elementlardagi ishqalanish kuchlari tezlikka to‘g‘- ri proporsional bo‘lgan statik momentni hosil qiladi (2-chiziq). Ventilyatorlar esa tezlikning kvadratiga proporsional bo‘lgan statik momentni yuzaga keltiradi (3-chiziq). Markazdan qochma rotor mashinalari, sentrifuga va nasoslar o‘zgarmas tashkil etuvchi va tezlikning kvadratiga proporsional bo‘lgan statik momentni hosil qiladi (4-chiziq). Bunday ish mexanizmlari uchun statik moment quyidagi formula orqali aniqlanadi.

bu yerda: Mnomva (o„om- ish mexanizmining o‘qidagi nominal ish holatidagi statik moment va burchak tezlik; MQ- boshlang‘ich moment (со = 0 boMgandagi); K= 0 , 1, 2 qiymatga ega bo‘lgan daraja ko‘rsatkichi.