O’zbekiston respublikasi transport vazirligi toshkent davlat transport universiteti

1.7-rasm. Statik momentning tezlikka bog‘liqligi:
I - tezlikka bog‘liq bo‘lmagan (o‘zgarmas) moment; 2 ~ tezlikka chiziqli bog‘liq bo'lgan moment; 3 - burchak tezlik kvadratiga proporsional bo‘lgan moment; 4 - burchak tezlikka proporsional va o‘zgarmas tashkil etuvchisi bo‘lgan moment.
Odatda, statik momentlar harakatga qarshilik ko‘rsatadi va ayrim hollarda aksincha bo‘ladi. Shuning uchun hamma statik momentlar ikki turga, ya’ni reaktiv va aktiv (potensial) moment- larga bo‘linadi.
Reaktiv momentlar (kuchlar) harakatga to'sqiniik qiladi va harakat yo‘nalishi o‘zgarganda ishorasini o‘zgartiradi. Bunday momentlarga ishqalanish kuchlariga bog‘liq bo‘lgan hamma momentlar kiradi. Reaktiv moment Mq=f{ao) co= 0 boMganda uzilib qolganligi uchun yuritmaning ustuvor holati a, b va s , d ora- liqdagi (1.8-rasm, a) har qanday nuqtada yuzaga kelishi mumkin.

1.8-rasm. Reaktiv (a) va aktiv (b) statik momentlaming tezlikka bog‘liqligi.
Aktiv potensial momentlar (kuchlar) yuritmaning ayrim ele- mentlarida potensial energiyaning qayta taqsimlanishi bilan bog’liq. Ular og‘irlik kuchlari hamda qovushqoq jismlardagi siqilish, cho‘zilish va buralish kuchlari hisobiga hosil bo‘ladi. Bu moment va kuchlar harakat yo‘nalishi o‘zgarganda ham ishoralarini o‘z- gartirmaydilar (1.8-rasm, b). Odatda, harakat tezligi o‘zgarsa ham aktiv momentning qiymati o‘zgarmaydi. Bu kuchlaming me­ xanik tizimga qayta ta’sirida ham tebranish energiyasi yutil- maydi. Shuning uchun ularni konservativ deyiladi va bunday qurilmalarning dinamik modeli konservativ zvenolar bilan amalga oshiriladi.
Momentlar va qarshilik kuchlarini keltirish. Zamonaviy elektr yuritmaning rivojlanish tendensiyasi ma’lum darajada reduktorsiz tizimlardan foydalanishga bog‘liq. Bu elektromexanik tizim kinematikasini soddalashtiradi va elektrlashtirilgan agregat ishonchliligini oshiradi. Barcha tadqiqot va hisoblarda oda.'tda. elektr yuritmaning umumlashtirilgan matematik modelidan foydalaniladi. Bunday masalalami yechishda kerak bo‘ladigan e le k t r yuritma mexanik qismining dinamik modelini tuzishning a-sosiy prinsiplari 1.1 da keltirilgan. Bunday modellar keltirilgar* tizimdan foydalanish asosida tuziladi.

Agar elektr yuritmaning mexanik q isrn i bikrlikka ega bo‘lgan mexanik zvenolardan tashkil topgan bo‘I s a , u holda elektr dviga­ tel, uzatish qurilmasi va ish mexanizrnining soddalashtirilgan modeli dvigatel o‘qining aylanish te z lig i bilan aylanayotgan yakka keltirilgan mexanik tizim yoki i s h mashinasining ijrochi elementi bilan almashtirilishi mumkin. Keltirilgan tizimni olish uchun harakatlantiruvchi momentlar, qarshilik momentlari va inersiya massalari shunday ravishda qay^a hisoblanishi kerakki, birlamchi tizimning kinematik va dinamik xususiyatlari saqlanib qolsin. Bunda ikkita holatni ko‘rish mumkin : bir turdagi harakatni tezligining qiymati boshqacha bo‘lgan shunga o‘xshash harakatga keltirish; bir turdagi harakatni boshqa turdagi harakatga keltirish (masalan, aylanma harakatni chiziqli harakatga keltirish).
Tizimni keltirish jarayoni eng avval momentlarni (kuchlami) keltirishni ko‘zda tutadi. Bunda masalani soddalashtirish maq- sadida uzatish mexanizmidagi quvvat isroflarini hisobga olmay- miz. U holda kinetik energiyani saqlanish qonuniga asosan dvigatel va ish mashinasining ijrochi organi o‘qlaridagi quvvat- laming tengligini quyidagicha yozamiz:

bu yerda: Mq - dvigatel o‘qiga keltirilgan statik moment; Mm - mexanizm o‘qidagi statik qarshilik momenti; cod va com- dvigatel va mexanizm o‘qlarining burchak tezligi.
Bundan quyidagini olamiz:

bu yerda: j - uzatish qurilmasining uzatish soni.
Uzatish qurilmasida bir nechta j, … jn uzatish soniga ega bo‘lgan uzatishlar bo‘lganda

.Inersiya massalarini keltirish. Og‘irlik markazidan o‘tadi- gan o‘qqa nisbatan bir necha mi yig‘ilgan massalarga ega bo‘lgan mexanik tizimning inersiya momenti deb quyidagiga aytiladi:

bu yerda: л - massa /и, ning og‘irlik markazidan aylanish o‘qi- gacha bo‘lgan eng yaqin masofa.
Amalda bitta jismning inersiya momenti quyidagi formula orqali hisoblanadi


bu yerda: m - jism massasi; p - inersiya radiusi. (1.15) va (1.16) formulalami bir-biriga tenglashtirib p ni aniqlash mumkin.






Yakori ilgarilanma harakatlanadigan elektr yuritma mavjud bo‘lib, bu yuritmada keltirilgan tizimda ilgarilanma harakatni saqlab qolish maqsadga muvofiqdir. U holda keltirilgan statik kuch