O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti

4 
ta yo`nalish ifodalangan. Bular: 
a) 
Ustinlik qilish - bo`ysunish 
b) 
Do`stonalik- dushmanlik 
O`z navbatida bu sektorlar 8 qismga bo`lingan bo`lib, ular ancha xususiy 
munosabatlarni ifodalaydi. Yanada aniq tariflash uchun aylana 16 sektorga 

---

43 
bo`linadi.
T.Liri ishlab chiqqan shema shunday taxminga asoslanganki, tekshiriluvchining 
natijalari aylana markaziga qanchalik yaqin joylashgan bo`lsa, bu ikki ko`rsatkich: 
o`rtasidagi o`zaro bog`liqlik shunchalik kuchli hisoblanadi: Har bir yo`nalish 
bo`yicha to`plangan ballar summasi indeksga aylantiriladi. Bunda vertikal 
(ustunlik qilish -bo`ysunish) va gorizontal ( do `stonalik va dushmanlik) o `q 
ustunlik qilishi mumkin. Olingan ko`rsatkichlarning aylana markazidagi masofa 
interpersional xulq atvorning moslashganligi yoki ekstremalligini bildiradi.
T.Liri metodikasi insonlarning kuzatilayotgan xulq atvorini, ya`ni xulq atvorini 
atrofdagilar tomonidan baholash, yaqinlarining baxosi “ideal men”ni ta`riflash 
uchun qo`llashni taklif etadi. Diagnostikaning bu darajalariga mos ravishda 
korsatma ham o`zgartiriladi. Eng yuqori baho -16 ball, biroq ular munosabatlar 
ifodalanishining 4 darajasiga taqsimlanadi: 
4 ball- past moslashtirilgan (adabtiv xulq- atvor) 
5-8 ball-o`rtacha moslashtirgan(adabtiv xulq atvor) 
9-12ball yuqori patalogiya darajasidagi
13-16 ball ekstremal xulq atvor 
Shuningdek, yuqorida ta`kidlab o`tganimizdek, tadqiqot ishimizda E.Fidler 
tomonidan taklif etilgan hamda Yu. L.Xanin tarafidan moslashtirilgan guruhdagi 
psixologik iqlimni o`rganish uchun mo`ljallangan mtodikadan foydalanildi. Ushbu 
metodika yordamida guruhning psixologik iqlimi ko`rsatkichini aniqlashni ko`zda 
tutadi. O`zaro munosabatlarning quyidagi binolar shkalsini taklif etiladi. 
1 
Do`stonalilik 
Dushmanlik 
2 
Kelishuvchanlik 
Kelisholmaslik 
3 
Qoniqarlilik 
Qoniqmasiik 
4 
Qiziquvchanlik 
Befarqlik 
5 
Maxsuldorlik 
Natijasizlik 
6 
Iliqlik 
Sovuqlik 
7 
Hamkorlik 
Hamkorlikni mavjud emasligi 

---

44 
8 
Bir birini qo`llab quvatlash 
Qo`llab quvvatmaslik 
9 
Mashg`ullik 
Zerikish 
10 
Muofaqqiyat 
Muofaqqiyatsizlik 
Ushbu munosabatlar 1 balldan 8 ballgacha (mas.do`stonalik - 1b; dushmanlik -8b) 
baholanadi. To`plangan ball qanchalik kam (10) bo`lsa, guruhdagi psixologik iqlim 
shunchalik qulay, qanchalik ko`p bo`lsa (80), psixologik iqlim shunchalik yomon, 
noqulayligidan dalolat beradi. Ushbu metodikalar bo`yiga olingan ma`lumot 
keyingi paragrafda batavsil bayon qilinadi. 
Ushbu metodika o`spirinning ijtimoiy voqelikdagi o`z o`zini qidirish, shaxsiy 
xususiyatlarini aniqlash jarayoni ko`p hollarda ichki nizolarni keltirib chiqaradi. 
Bolaligi nihoyasiga yetgan-u, hali katta bo`Imagan inson - o`spirin uchun o`zining 
yangi “ meni” davomiy va og`ir kechadi. 
Ularga etibor bermaslikka urinish o`spirinlarning atrofdagilar bilan munosabatini 
yomonlashishiga olib kelmaydi. 
Shaxslararo munosabatlar sohasida vujudga keladigan nizolar o`spirinlar 
tomonidan emotsional affektiv tarzda qabul qilinadi, ular barkamol shaxs 
kamolotiga to`sqinlik qilib, o`spirin hayotiy faoliyatning samarasizligiga saba 
bo`ladi. 
Shaxslararo munosabatlar tashxisining (T.Liri- Sobchik) motidifikatsiyashtirilgan 
varianti shaxslararo va ichki ziddiyatlar tuzilmasini o`rganish uchun juda qulay. 
Emperik jihatdan isbotlanganki o`z o`zini baholash tuzilmasi (real “men`` va ideal 
“men”) dagi jiddiy o`zaro nomunofiqlik shaxsning ichki nouyg`unligidan darak 
berib
, 
uning nizo uyg`otuvchi xulq atvoriga sabab bo`ladi. Mazkur metodikaning 
qimmati shundaki u o`z o`zini baholash tizimidagi nomunofiqlik va uning 
xarakterini aniqlashga qodir bo`lgan yagona o`lchov asbobi ekanidadir
.
Xilma xil psixodiagnostik metodikalar orasida shaxslararo munosabatlarning 
interpersional tashxisi anketalar va ko`p omilli so`rovnomalarning ijobiy 
tomonlarni o`z ichiga olganligi bilan ajralib turadi. Ushbu metodlar esa 

---

45 
motivatsiyalangan buzilishlar va sinaluvchining tadqiqot jarayoniga ustanovkalari 
ta`sirdan holi emas. Shaxslararo munosabatlar diagnostikasi metodi T.LIRI (1969 
ishlab chiqqan original variantdan asosan boshqa psidiagnostik asosan 
psixodiagnostik tadqiqotlar natijalari bilan qiyoslashda asoslab berilgan talqin 
bilan farqlanadi. Bundan tashqari, L.N.SOBCHIK tomonidan sport jamoalaridagi 
(1972,1974,Sobchik) ishlab chiqarish jamoalari , talabalar jamoalari va boshqa 
turdagi kichik guruhlardagi (L. Sobchik 1986, M.Moleshina,1986) shaxslararo 
munosabatlarni o`rganish jarayonida sinovdan o`tkazilgan metodikaning verbal 
materialining moslashtirish ishlari amalga oshirildi. Ammo metodikani qo`llash 
amaliyoti so`rovnoma hukmlarining ayrimlari mukammal tuzilmaganligi ko`rsatdi. 
Bu holat metodikani tahrirlash va moslashtirish yuzasidan qo`shimcha chora 
tadbirlarni amalga oshirishga undadi. Shuningdek, natijalarni qayd etish va 
hisoblab chiqishning o`zgacharoq qulay va tezkor usuli ishlab chiqildi. 
Shaxs atrofdagilar bilan o`zaro ta`sirning dolzarblashgan jarayonidagi hatti 
harakailarida namoyon bo`lishiga asoslanib, T.Liri emperik kuzatishlarni 
shaxslararo o`zaro ta`sirning sakkizta umumiy yoki tobora konkretlashtirilgan 
oktantlari - variantlari ko`rinishida tizimlashtirgan. Shaxslararo xulq atvor 
tiplariga muofiq 128 ta anchagina oddiy tavsif epitetlardan iborat so`rovnoma 
ishlab chiqilgan. Sifat tafsifi u yoki bu shaxslararo munosabatlar variantini aks 
ettiruvchi ustuvor tiplarni aniqlashni ko`zda tutadi. Oktantlarning ifodalanganlik 
darajasi tegishli ballar va shaxsning ma`lum tavsiflari bilan belgilanadi. 
Oktantlarning qutbiy tavsiflariga to`xtalib o`tamiz.
Shaxslararo munosabatlarning dastlabki (1,2,3,4,) to`rtta tipi nokonform 
tendensiyalar ustunligi va dizyungktiv nizoli ko`rinishlariga moyillik (3-4), 
firklarning ko`proq mustaqilligi va o`z nuqtai nazarini himoyalashda qat`iylik, 
liderlik va ustuvorlik tendensiyalari (1-2) bilan harakterlanadi. Qolgan to`rtta 
(5,6,7,8) oktant aksincha kartinani namoyon etadi: 
Konform tendensiyalar ustunligi, atrofdagilar bilan aloqalarda konkurentlik (7,8), 
o`ziga ishonmaslik atrofdagilar fikriga tobelik, murosaga moyillik (5,6) ni 

---

46 
bildiradi. 
Psixogrammada oktantlar berk tuzilma sifatida berilib, uning chegaralarida 
shaxslararo munosabatlaridagi xulq atvor uslubiga xos xususiyatlar joylashtirilgan. 
Ana shu shaxslararo munosabatlardagi xulq atvor tiplariga munosib tarzda 128ta 
sodda, turli harakterli xususiyatlarni aks ettiruvchi epitetlar tuzilgan. 
Metodikaning 
modifikatsiyalashtirilgan varianti maxsus javob varaqasi mavjud bo`lib, unda 1 dan 
128 gacha bo`lgan raqmlar shunday joylashtirilganki,har bir oktant bo`yicha 
ballarning hisoblash deyarli, avtomatlashtiriladi