O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti

1.3. O`spirinlik davridagi o`z o`ziga baho berish shaxsning o`z o`zini anglashi 
muhim elementi va natijasi sifatida. 
Bir maqsadga qaratilgan protses sifatida tarbiya muayyan jamiyatda qabul qilingan 
norma va qoidalarga muofiq keladigan inson xulq atvorini ta`minlash hamda shu 

---

23 
bilan birga shaxsning individual xususiyatlari va sifatlarini shakllantirishga yordam 
berishi lozim. Tarbiya insonning o`sishi va uning shaxsini shakllantirishga katta 
ta`sir ko`rsatadi. Ammo uning ta`sir kuchi bir qator ziddiyatlarga va avvalo 
muhitning ta`sir xarakteriga, shuhingdek, irsiyatga bog`liqdir. Tarbiyaning 
mikroiqlim ta`siri bilan oila va yaqin atrofdagi muhit bilan o`zaro
 
aloqasi, 
insonning o`sib ulg`ayishiga va uning shaxsini shakllantirishda alohiga rol 
o`ynaydi. Bu ta`sirlarni o`rganish va hisobga olish har bir o`spirinning xulq 
atvorining xususiyatlarini anglash imkonini yaratadi. Noqulay uy joy vaziyati 
aniqlansa, bu narsa bolaning o`sishi, o`zlashtirishi va xulq atvoriga ta`sir 
ko`rsatayotgan bo`lsa tarbiyachi oiladagi tarbiyaga aralashishi mumkin va lozim, u 
ota onalarga ta`sir ko`rsatishi ular ishlaydigan joydagi jamoat tashikilotlariga 
murojaat qilishi mumkin va lozim. Ayni vaqtda u bolaga individual yondashishni 
kuchaytiradi, mashg`ulotlarda zarur yordam uyushtiradi va hokazo. 
Tarbiyachi shuningdek, bolaning maktabdan tashqaridagi yaqin kishilarini ham 
bilishi kerak, Chunki ba`zan bu narsa o`spirin bolalarga nomaqbul ta`sir ko`rsatishi 
mumkin. Hozirgi vaqtda maktab va jamoatchilik o`quvchilar istiqomat qiladigan 
joylarda birgalikda katta ish olib borib, bolalar va o`spirinlarning madaniy dam 
olishi tashkil etilmoqda, ular sportga, xilma-xil to`garaklarga, texnika ijodiyoti 
mashg`ulotlariga kengroq jalb etilmoqda. 
Maktab borgan sari ko`proq mikrorayondagi tarbiyaviy ish hamda ota-onalar va 
jamoatchilik orasida pedagogik bilimlami propoganda qilish markaziga 
aylanmoqda. 
Tarbiya ikki tomonlama protsessdir. Tarbiyalanuvchi tarbiyachining talablarini 
tushunsa va qabul qilsa, ularni aktiv bajarishga intilsagina tarbiyachi ko`ngildagi 
samaraga erishadi. Bunday munosabat shakllanishning asosi bolaning unga 
qo`yilayotgan talablar oqilona ekanligini, adolatli va asosli ekanligini 
tushunishidadir. Tarbiyaviy jarayonda shaxsning eng katta aktivligi o`quvchi o`z 
o`zini tarbiyalash ustida jiddiy o`ylash boshlagan, o`zini takomillashtirish 
programmasini ishlab chiqqan, o`z irodasini safarbar etgan paytda namoyon 

---

24 
bo`ladi. Bu programmani bajarish sohasida mahsus kuch g`ayrat sarflab, uning o`zi 
o`z shaxsini aktivlik bilan shakllantiradi. Tabiiyki, ahloqiy rivojlanishning 
muayyan darajasiga erishilgan va o`z ongi uyg`ona boshlagan paytdagina o`z 
o`zini tarbiyalash hamda o`z o`zini takomillashtirishga intilish vujudga keladi. O`z 
xulq atvorini, ayniqsa o`z harakteri va shaxsiy hislarini boshqa kishilarning xulq 
atvori va xarakter belgilari bilan qiyoslash olishni rivojlantirish ham goyat 
muhimdir. Insonda o`z ideali bo`lib unga tenglashishiga intilish ham katta 
ahamiyatga ega. Insonning hayotda shaxsiy, ijtimoiy ahamiyatli maqsadlarni 
qo`yishi ularning bajarilishiga erishishga intilishni xosil qilish buning uchun o`zida 
zarur hislatlarni rivojlantirish muhimdir. Bunday yetuklik va ong darajasi odatda 
o`spirinlik davri bilan bog`la-nadi, lekin o`smirlik chog`ida ham vujudga kelishi 
mumkin.Tarbiya natijalarini xarakterlaydigan eng muhim narsa insonni umumiy 
o`sib ulg`ayishni ta`minlash, uning shaxsi yo`nalishni shakllantirish, unda 
ma`naviy talab va intilishlarni rivojlantirishdir. Jamiyatdagi tarbiya qulay ijtimoiy 
muhit tasirini kuchaytirish hamda inson shaxsini shakllantirishni bir maqsadga 
qaratish, davlat qurish vazifalariga bo`ysunadigan qilish kerak. Bir maqsadga 
qaratilgan protses sifatida tarbiya muayyan jamiyatda qabul qilingan norma va 
qoidalarga muofiq keladigan inson xulq atvorini ta`minlash hamda shu bilan birga 
shaxsning individual xususiyatlari va sifatlarini shakllantirishga yordam berish 
lozim.
Ming yillar ichida tarbiya muhim va yetakchi rol o`ynar ekan. Savol tug`iladi. 
Tarbiyaning maqsadi nima? Uning maqsadini kim yoki nima belgilab beradi?
Tarbiyaviy ishning samaradorligi mana shu savollarga to`g`ri javob topishga 
bog`liq, ya`ni birinchi navbatda tarbiya bilan shugullanadigan har bir tarbiyachi 
avvalo o`z faoliyatini va unda ko`zda tutilgan maqsadni aniq tasavvur qilish, 
maqsadni muhimligini tushunishi lozim. Demak, qanday odamni tarbiya qilish 
darkor, tarbiya natijasida inson qanday bo`lishi kerak degan savollarni avvaldan 
tasavvur etish zarur ekan. Bu maqsad jamiyatning komil insonni tarbiyalashdek 
maqsadiga mos kelishi kerak. Tarbiya yosh avlodni jamiyatimizda qabul qilingan 

---

25 
axloq odob qoidalariga mos keladigan etiqodini, ahloqiy malakalarini, extiyoji va 
intilishlarini tarkib toptirishdan iborat. Tarbiyashunos olim Abdulla Avloniy 
o`zining “Turkiy Guliston yohud ahloq“ asarida inson kamolotiga tarbiyaning 
ro`lini alohida ta`kidlab, shunday degan edi,” Janobi haq insonlarning asl 
xilqatlarga istedodli, qobiliyatli, yaxshi-yomonni, foyda-zararni, oq-qorani 
ajratadigan qilib yaratgan. Lekin bu insondagi qobiliyatni kamolga yetkazmoq 
uchun tarbiya vositasida bo`ladi. Agar o`spirin yaxshi tarbiya topib, buzuq xulqdan 
saqlanib, go`zal xulqlarga odatlanib katta bo`lsa, baxtiyor inson bo`lib chiqadi. 
Agar tarbiyasiz axloqi buzilib nasihatni qulog`iga olmaydigan, har bir buzuq 
ishlarni qiladigan nodon, jaxil bir rasvoi odam bo`lib chiqadi”. 
Axloqimiz binosining go`zal va chiroyli bo`lishiga tarbiyaning ta`siri kattadir. 
Yuqorida biz tarbiyadan maqsad barkamol insonni tarbiyalash degan edik. Xo`sh 
barkamol inson deganda kimlarni, nimalarni tushunmoq kerak. 
Sharqona tarbiya ming yillar mobaynida islomiy ahloq qoidalari asosida tarkib 
topib borgani tarixdan ma`lum. Qur`oni Karim oyatlari, Payg`ambar Alayhissalom 
Hadislari, ulamo va allomolarimizning kitoblari, tariximizmiz manbai bo`lib