O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti
Yüklə 0,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
| MUAMMOSINING NAZARIY TAHLILI.
1.1.O`spirinlarning shaxs xususiyatlari tavsifi. 0`spirinlik -bu insonning fuqoro sifatida shakllanishi, uning ijtimoiy jihatdan yetilishi o`z taqdirini o`zi hal qilishi, ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishi fuqoro va vatanparvarlik ma`naviy sifatlari tarkib topadigan davrdir. Psixologiyada o`spirinlik odatda jinsiy yetilishdan boshlanib, kattalikka qadam qoyilishi bilan tugallanadigan rivojlanish bosqichi sifatida qaraladi. Biroq shu qarashning o`zi , ya`ni birinchi chegaraning fiziologik, ikkinchisining ijtimoiy chegara ekanligi bu holatning ko`p qirrali ekanligi va murakkabligini ko`rsatadi . O`spirinlik yoshi davriga 15-18 yoshlardagilar (akademik litsey, kasb-hunar kolleji o`quvchilari) kiradilar. Bu davrda o`quvchi jismonan baquvvat, o`qishni tugatgach, mustaqil mehnat qila oladigan, oliy maktabda o`zini sinab ko`radigan imkoniyatga ega bo`ladi, ma`naviy jihatdan yetuklikka erishadi. Ilk o`spirin 16 yoshida mamlakat fuqarosi va 18 yoshida esa saylash hamda saylanish huquqiga ega bo`ladi. Bularning barchasi ilk o`spiringa fuqaro sifatida ijtimoiy jihatdan voyaga yetishi, hayotda o`z o`rnini topishi, o`z taqdirini o`zi hal qilishi va yetuk shaxs sifatida ma`naviy o`sishi uchun jamiki shart-sharoitlarni yaratadi. Ilk o`spirinning shaxsi ijtimoiy hayotda, akademik litsey, kasb-hunar kolleji jamoasida, tengqurlari bilan munosabatlarda egallagan mutlaqo yangicha mavqei ta`sirida, o`qish va turmush sharoitidagi o`zgarishlar ta`sirida tarkib topa boshlaydi. Mazkur davrning yana bir xususiyati − mehnat bilan ta`lim faoliyatining bir xil ahamiyat kasb etishidan iboratdir. Mavjud shart-sharoitlar ta`siri ostida ilk o`spirinning aqliy va axloqiy jihatdan o`sishida o`ziga xos o`zgarishlar, yangi xislat va fazilatlar namoyon bo`ladi. Akademik litsey, kasb-hunar kolleji o`quvchilari ijtimoiy hayotdagi dolzarb vazifalarni hal qilishda faol ishtirok eta boshlaydilar. Ijtimoiy hayotda faol qatnashish, ta`lim xarakterining o`zgarishi yigit va qizlarda ilmiy dunyoqarash, barqaror e`tiqodning shakllanishiga, yuksak insoniy 9 his-tuyg`uning vujudga kelishiga, bilimni o`zlashtirishga ijodiy yondashish kuchayishiga olib keladi, natijada mustaqil fikrlash shakllanadi. Hayotda o`z o`rnini topishga intilish kasb-hunar egallash, ixtisoslikni tanlash, istiqbol rejasini tuzish, kelajakka jiddiy munosabatda bo`lishni keltirib chiqaradi. Biroq bu davr kuch-g`ayrat, shijoat, qahramonlik ko`rsatishga urinish, jamoat, jamiyat va tabiat hodisalariga romantik munosabatda bo`lish bilan boshqa yosh davrlaridan keskin farqlanadi. Ayniqsa, turmush va o`qish faoliyatlarining yangicha shart-sharoitlari sinf (kurs) jamoasidagi o`zgacha vaziyat, o`spirinlarning maxsus ta`lim tizimida egallagan yuqori mavqei, jamoatchilik ishlarida tajriba orttirishlari ular oldiga yuksak talab hamda mas`uliyatli vazifalar qo`yadi. Bu davrda o`spirin yangicha ta`lim muhitida tashkilotchilik, rahbarlik, tarbiyachilik, tashviqotchilik vazifalarini o`tay boshlaydilar. O`spirinning psixik rivojlanishini harakatga keltiruvchi kuch jamoat tashkilotlari, o`quv jamoasi, ta`lim jarayoni qo`yadigan talablar darajasining oshishi bilan u erishgan psixik kamolot o`rtasidagi ziddiyatdan iboratdir. Turli qarama- qarshiliklar, ziddiyatlar o`spirinning axloqiy, aqliy, nafosat jihatdan tez o`sishi orqali bartaraf qilinadi. O`spirinlik davrining bir qator nazariyalari mavjud. Bular biologik, psixologik, psixoanalitik hamda ijtimoiy nazariyalardir. Biologik nazariya tarafdorlari o`spirinlikni avvalo organizm evolyutsiyasining ma`lum bosqichi deb hisoblaydilar. Ularning fikricha , barcha tomonlarning rivojlanishini aynan biologik jarayonlar belgilaydi. Psixologik nazariyalar esa asosiy etiborni psixik evolyutsiya qonuniyatlari, ichki dunyo va o`z o`zini anglash xususiyatlariga qaratadilar. Psixoanalitik nazariyalar o`spirinlik deganda psixoseksual rivojlanishning bosqichini tushunadilar. Yuqorida takidlangan nazariyalarning barchasi o`spirinlikka insonning rivojianish jarayonini yo individual yoki shaxs sifatida qarash nuqtai nazaridan yondashadilar. Biroq rivojlanish turli ijtimoiy va ma`daniy muhitda turlicha kechadi. Ijtimoiy 10 nazariyalar o`spirinlikni ijmoiylashuvining ma`lum bosqichi, bolalikdan mustaqil va mas`uliyatli kattalik faoliyatiga o`tish sifatida qaraydilar. Tadqiqotchilar ning asosiy etibori inson o`zlashtirishi lozim bo`lgan ijtimoiy rollarga, mehnat faoliyatiga qo`shilish bilan bog`liq bo`lgan muammolariga qaratiladi. Hozirda psixologiya o`spirinlik muammosi kompleks ravishda , ya`ni taraqqiyotning ichki qonuniyatlari va ijtimoiy psixologik omillarni inobatga olgan holda o`rganish lozim deb hisoblaydi. Biroq bu bosqichning mazmuni birinchi navbatda ijtimoiy sharoitlar bilan belgilanadi. Yoshlarning jamiyatdagi tutgan o`rni, bilim darajasi shu sharoitlarga bo`gliq bo`ladi. O`spirinlik davrida mehnat va o`qish faoliyatining asosiy turlari bo`lib qoladi. Faol ijtimiy hayot o`qishning yangi harakteri o`spirinlarda dunyoqarashning shakllanishiga, ularda mustaqillik, tashabbuskorlik va burch hissining tarkib topishiga, bilimning turli sohalarida ularning ijodiy faoliyatini avj oldirishga katta ta`sir ko`rsatadi. O`spirinlik yoshidagi o`quvchilar mustaqil hayot sohasida yaqin istiqbolga ega bo`lar ekanlar, o`zlarining hayot yo`llarini belgilab olishga, bundan buyongi faoliyatlarining istiqbollarini aniqlab olishga, o`zlarining kelgusi ixtisoslarini tanlashga intiladilar. Shu munosabat bilan kasb hunarga oid qiziqishlar tarkib topadi va u an ad a barqaror bo`lib qoladi, yigit qizlar o`z kelajaklari haqida jiddiyroq o`ylay boshlaydilar. O`spirinlik jo`shqin kuch g`ayrat, shijoat, mardlik, katta va qahramonona ishlarga intilishlar avj olgan yosh davr. O`spirinlik davrida shaxsning rivojlanishi alohida ahamiyat kasb etadi. Bu davrda o`spirinning ma`naviy kuchlari intensiv rivojlanadi, uning ahloqiy qiyofasi tarkib topadi, dunyoqarashi shakllanadi. O`spirinlik ta`lim -tarbiyaning passiv obyekti emas, balki mustaqil faoliyat subyektidir. Shuning unga shaxs nuqtai nazaridan yondashuv, hamkorlik pedagogikasi ruhida yondashish talab qilinadi. Taraqqiyotning bu davri o`zining qaytarilmasligi individualligi boshqalarga o`xshamasligi hissining paydo bo`lishi bilan birga harakterlanadi. O`spirinlik davri nazariy atama taraqqiyotning turli 11 qirralari jismoniy yetilish, aqliy taraqqiyot, o`z o`zini anglashning shakllanishi, muloqot tuzilishidagi o`zgarishlar, motivatsion jarayonlarni tavsiflaydi. E.Shiranger (1924y) o`spirinlarning 3 ta tipi mavjudligi haqida ta`kidlagan, 1- turdagi o`spirin keskin Jo`shqin o`zgarishlar, ichki va tashqi nizolarning mavjudligi bilan xarakterlanadi. 2-tur o`spirinlarda kattalarjamoasi qadriyat va normalarinr o`zlashtirish bir tekis asta sekinlik bilan , shaxsdagi sezilarsiz o`zgarishlarsiz amalga oshadi. 3-tur o`spirinlarda huddu 1-turdagiga o`xshash psixologik qayta qurish ancha tez, lekin bunda ular kuchli harakterga ega bo ` lganliklari, yoshlar sababli kishi qiyinchiliklarni yengib bartaraf etadi va o`zlarining kelajaklarini ongli tarzda shakllantiradilar . Bu davr uchun xosh bolgan eng muhim psixik jarayon o`z o`zini anglashning rvojlanishidir. Ma`lumki L.S. Vigotskiy aynan o`z o`zini anglash va bu davrda uning rivojlanishiga alohida ahamiyat bergan Uning takidlashicha, o`z o`zini anglashning shakllanishi bilan “ Taraqqiyot drammasi” da yangi, sifat jihatdan o`ziga xos omil o`spirin shaxsi asosiy rolni o`ynay boshlaydi. O`spirinlikdagi muhim psixologik yangiliklaridan binri o`zining ichki dunyosini ochish hisoblanadi. Bu o`spirin uchun quvonchli va hayajonli holatdir. Biroq u tashvishli, dramatik kechinmalarni ham keltirib chiqarishi mumkin. Ichki “men” tashqi xulq atvori bilan mos kelmaydi va o`z o`zini nazorat qilish muammosi faollashadi. O`zining qaytarilmasligi boshqalarga o`zshamasligini anglash bilan bir qatorda yolg`izlik hissi ham yuzaga keladi. O`spirin “meni” hali noaniq bo`lib, ko`pincha tashvishlanish va bo`shliqni his qilish sifatida boshdan kechiriladi. Shu tufayli muloqotda bo`lgan extiyoj o`sadi. Lekin muloqot tanlovchanlik xususiyatga ega bo`ladi, boshqalardan ajralib qolish extiyoji oshadi. O`z o`zini anglashni o`rganish uning psixologik jarayon sifatidagi mohiyatini aniqlashdan, shaxs ontogenetik taraqqiyotida uning yuzaga kelishi va uning sabablarini tadqiq qilishdan boshlanadi. 12 S.L.Rubinshteynning 1989 y. takidlashicha, shaxsni psixologik jihatdan o`rganishda o`z o`zini anglash, shaxsning “men “i haqidagi masala muhimdir. Shaxs subyekti sifatida o`z xulq atvorini anglaydi, bu xulq atvor, hatti - harakat shu faoliyatning ijodkori va mualifi sifatida javobgarlikni o`z bo`yniga oladi. Psixologik nuqtai nazardan o`z o`zini anglash “ murakkab psixologik jarayon bo`lib , uning mohiyatini shaxs tomonidan o`zining “obrazlarini” xulq atvor va faoliyatining turli vaziyatlarida boshqa odamlar bilan o`zaro ta`sirning barcha shakllarida idrok qilishi hamda bu obrazlarni bir butun tuzilma tasavvurlarda birlashtirish so`ngra uni boshqa subyektlardan farq qiluvchi o`zining “ men “ida , ya`ni “men”tushuhchasida yaxlit holga keltirish tashkil etadi. O`z “menini ajratib olgach, bu o`zimizga ob`yekt sifatida, ya`ni o`zimizga nisbatan mustaqil tuzilma sifatida qaray olamiz . O`z “men”ini aks ettira olish o`z- o`zini anglashni ob`ektiv tadqiq qilishning muhim asosi bo`lib xizmat qiladi. Shaxsning o`z “men”ini qanday tasavvur qilishida o`zini anglashi hamda shaxsning umuman yetuklik darajasi aks etadi. O`z o`zini anglashni psixologik jihatdan o`rganish shaxsni real o`z o`zini anglovchi su`yekt sifatida tarkib topishini o`rganish bilan chanbarchas bog`liq o`z o`zini anglashni rivojlanish jarayoni shaxs genezisi tarkibiga kiradi. S.L. Rubinshteyn o`z o`zini anglashni rivojlanishining manbai va harakatlantiruvchi kuchi individda mustaqillikning o`sib borishida , deb hisoblagan. Uning ta`kidlashicha, ong o`z o`zini anglashdan kelib chiqmaydi, balki o`z o`zini anglash shaxs ongining taraqqiyoti davomida yuzaga keladi. Chet el psixologiyasida o`z o`zini anglashni amaliy jihatdan o`rganishga ko`proq e`tibor berildi. U.Djems, K.Radjers, M.Rozenberg kabi tadqiqotchilar o`zi haqidagi tasavvurlarining turli shakllarini ajratib ko`rsatadilar (ijtimoiy "men”, “oilaviy men”, real men, “ideal men” va.x.k) O`z o`zini anglash xususiyatlarini o`rganishda shaxs jihatdan yondashuv avvalom bor “men obrazi va o`z o`zini baholashni o`zgarishining shaxsiy motivatsion yo`nalishiga qaratilgan. Masalan, A.I.Obozniy va V.N. Katorskiy tomonidan o`rta 13 va yuqori sinf o`quvchilar ida o`tkazilgan tadqiqotlarning ko`rsatishicha, ularning talabchanlik darajasi vazifasining real bajarilishi va eksperiment baxosiga emas, balki o`spirinning o`z o`zini baholashiga bog`liqdir. U.I.Sovonko tadqiqotlariga atrofdagilar baxosi va o`z o`zini baholashga yo`nalganlik o`rtasidagi munosabat yoshga bog`liq ekanligi aniqlanadi. Ma`lum bo`lishicha, yoshi katta bo`lgan sari o`z o`zini baholashga yo`nalish ortib boradi. Shunday qilib , o`spirinlik davrida shaxsning rivojlanishiga did jarayonlarning asosiy xususiyatlari avvalo o`z o`zini anglashning sezilarli o`sishi bilan bog`langan . Biroq bu anglash oddiygina o`sishdan iborat bo`lib qolmasdan u sifat jihatdan o`ziga xos xarakterga ega bo`ladi, bu hol o`z shaxsining ma`naviy- psixologik xususiyatlarini, konkret hayotiy maqsadlar va intilishlar nuqtai nazaridan anglash va ularga baho berish extiyoji bilan bog`liq, o`spirinlarning o`z o`zini anglashidan xuddi shu tomonlari bilan farq qiladi. Xuddi ana shu narsa o`quvchida o`zining psixik hayotiga , o`z shaxsining sifatlariga, oz qobiliyatlariga chuqur qiziqish uyg`otadi, xuddi shuning uchun ham o`z hatti harakatlariga nazar tashlash, o`z his tuyg`ularini va kechinmalarni bilib olish extiyoji paydo bo`ladi. O`z o`zini anglash hayot va faoliyat talablaridan kelib chiqadi. Jamoadagi yangi vaziyat, tevarak atrofdagi bo`ladigan yangicha munosabatlar o`quvchini o`z imkoniyatlarini baholashga, o`zining shaxsiy xususiyatlarini o`ziga nisbatan qo`yilayotgan talablarga javob bera olishi yoki javob bera olmasligi nuqtai nazardan anglashga majbur qiladi. Yüklə 0,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|