O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi

2.2. Aqliy qobiliyatni diаgnostika qilish va korreksiyasiyalash usullari
Jamiyatni erkinlashtirish jarayonida shaxsning qobiliyat va iqtidorini har jihatdan namoyon etish, uchun imkoniyat shart-sharoitlar yaratibgina qolmay balki insonning ruhiy ma’naviy va intellektual solohiyatini to’la nomoyon bo’lishini talab qiladi. Hozirgi davrda shaxslar o’rtasidagi intellektual jihatdan mavjud farqlar bilan bir qator ijodiy va tashkilotchilik qobiliyatidagi shaxsning umumiy tafakkuridagi farqlarga ham qayta etibor qaratish lazim. Bu ta’lim salohiyatidagi ko’pgina masalalarni hal etish muhim ahamiyatga ega. Bunday masalalar jumlasidan o’quvchilarni fikirlash va o’qish, ularni ta’lim ko’pchilik esa kasbiy va ijtimoiy sohada rivojlanish o’z imkoniyatlarni ro’yobga chiqarishning diognostikasi va korreksiyasini kiritish mumkin.
Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda jismoniy psixik rivojlanishi o’zining jadalligi bilan ajralib turadi. Shuningdek bilish jarayoning rivojlanishida undagi aqliy ko’nikmalar intellektual qobiliyatni rivojlantirishga zamin yaratadi.
Aynan mazkur yosh davrda intellektual qobiliyatning rivojlanishi muhim sanalib, bu borada qator psixologlar tamonidan tadqiqot ishlari olib borilgan. L.S.Vigotiskiy takidlaganidek, maktab o’quvchini aqliy rivojlanish orqasidan yetaklab boorish kerak. Shu sababli o’quvchi aqliy rivojlanishi muhim dolzarb masala hisoblanadi.ta’lim o’quvchini bilimlar bilan qurollantirish uning aqliy jihatdan kamol topishini taminlashi lozim. Bilim egallash aqliy rivojlanish bilan jambarchas bog’liqdir. Bilimlarni egallash aqliy jivojlanishsiz, aqliy rivojlanish esa bilimlarsiz amalgam oshmaydi. Biroq aqliy rivojlanish tushunchasi o’zining mazmun jihatdan bilimlarni o’zlashtirishdan kengroq manoga ega. O’quvchilarni aqliy rivojlanishi deganda turli fanlarga doir bilimlarni o’zlashtirishi, ularni tizimga solish va amalyotga tadbiq qilish ta’limni usullarni egallash hamda o’quvchilarda yangi shaxs sifatlarni vujudga kelishini nazarda tutiladi.
D.B.Elkonin va V.V. Davidov raxbarligi ostida o’kazilayotgan tajribalar kichik yoshdagi o’quvchilarning intellektual rivojlanish zahiralarini ishga solish yo’l va vositalarini o’zlashtirishga bag’ishlangan. Ularning takidlariga qaraganda maxsus tashkil etilgan ta’lim tizimi natijasida o’quvchilarni abstraxt fikr yuritish darajasi yanada ko’tarilishi mumkin.tajribalarda nazariy va umumlashtiruvchi harakterdagi bilimlarning berilishi o’quvchilarga umumiy qonunyatlardan aniq ko’rinishga o’tish imkonini yaratmoqda ya’ni umumiy hollardan hususiy hollarga o’tish amalgam oshirilmoqda.
N.A.Menchiniskaya metodiga binoan matematka fanida kichik yoshdagi o’quvchilarning aqliy taroqqiyotini aniqlash jarayonida ularni mavjud bilim fondini bilimlarni amalda qo’llash darajasini hamda mantiqiy fikr yuritish holatini belgilashga harakat qiladi. Muallif shu asnoda o’zlashtirish konkret va abstrekt tafakkurning enins aloqasiga, analitik-sintetik faoliyat bosqichiga ahamiyat beradi. Bundan tashqari tadqiqotchi uchun eng muhum o’quvchilar fikrini hususiyatdan umumiy mulohazaga almashtirish imkoniyati hisoblanadi. Chunki busiz aqliy taroqqiyot darajasi to’g’risida fikr yuritishi maqsadga muvofiq emas.
Rus psixologi Kabanova-Miller o’quvchilar aqliy taroqqiyotni ta’lim usullar, o’quv ko’nikma malaka va aqliy faolligining yangi sharoitiga fanlaroro qo’llanishga ko’chishda ularda tarkib topgan ko’nikma, malaka va aqliy faoliyat shaxsning o’z aqliy faoliyatining yangi sharoitiga fanlaroro qo’llanishga ko’chishda ularda tarkib topgan konikma malaka va aqliy faoliyat shaxsning o’z aqliy faoliyatini bevosita iroda qilishiga boshqarishga o’tishda tashqi tasir natijasida sinaluvchilarning bilimiga qiziqish faoliyati qay darajada ekanligini aniqlashda deb talqin qilinadi. Bundan tashqari E.N. Kabanova –Miller o’quvchilar aqliy taroqqiyotini silliqlashtirish va bilimlarni”tenglashtirish” metodini ham ishlab chiqadi. Mazkur nazarya o’quvchilardagi mavjud kamchiliklarni kamaytirishga yordam beradi. Mazkur yo’l bilan o’tkazisho’quvchilar bajarishi zarur bo’lgan topshiriqlarni ularning serqirra faoliyat funksiyasiga aylantirib beradi.
3 Shaxs aqliy kamolatiga tasir etuvchi omillani aniqlashning diognostik usullsri.
shaxs aqliy kamol topishda va uning xulqiga ijtimoiy va biologik omillarning tasir kuchi hamisha bir xil bo’lavermaydi. Sababi odamning xulqiga, munosabatiga va aloqalarigayoshi bilimi, hayotiy tajribasi, odatlari va nihoyat vaziyat ham tasir etadi.
Shaxsning fazilatlarini to’g’ri aniqlash va behato baxolash uchun uni turli munosabatlar doirasiga turli vaziyatlarda kuzatib ko’rish lozim. Ana shindagina shaxsning ijtimoiy xulqi manaviy qiyofasi, insoniy fazilatlari royobga chiqadi. Shaxsni rivojlantirish vazifasini to’g’ri hal qilish uchun uning xulqiga tasir etuvchi omillarni, bu omillarni tabiatini shaxsning hususiyatini yaxshi bilmoq kerak.
Pedagogika “shaxs” tushunchasi “inson” tushunchasida farqli o’laroq u insonni ijtimoiy hususiyatlarini anglatadi. Yangi jamiyat boshqa odamlar bilan momilada bo’lishi, munosabat o’rnatishi natijasida shakillanib boradigan sifatlarni bildiradi. Insonning psixik hususiyatlarini rivojlantirishi aql, iroda, diqqat, harakat hayoti o’z o’rnini topa olishi, uning vatani xalqning ravnaqi yo’lida olqishlay e’tiqat bilan hizmat qilishi, imkon bolishi insonni shaxs darajasiga ko’taradi. Bunday sifatlarni ro’yobga chiqarish tarbiyaga bog’liq bo’ladi. Bolaning kamolatiga , ruxiyatiga fel –atvori shakillanishiga qanday omillar tasir etadi. Pedagagik bola tarbiyasiga, uning shakillanishiga biolagik omil, ijtimoiy omil va ta’lim va tarbiya tasir etetuvchi omillar shular hisoblanadi.
Qobiliyat hususiyatlarining sifat jihatidan talqin qilinishida, birinchidan, maqsadga turlicha yo’llar orqali erishishga imkon beruvchi "o’zgaruvchan miqdor" to’plami tariqasida, ikkinchidan, faoliyat muvaffaqiyatini ta'minlovchi shaxsning individual psixologik xislatlari (fazilatlari) murakkab majmuasi ko’rinishida gavdalanadi. Masalan, fakultet dekanati va o’qituvchilar jamoasi tomonidan yuksak tashkilotchilik qobiliyatiga ega deb basholangan IV kurs boshliqi ("oqsoli") Mashkamda mana bunday psixologik xususiyatlar majmuasini ko’rish mumkin, chunonchi, tashabbuskorlik, talabchanlik, meshribonlik, e'tiborlilik, kuzatuvchanlik, tengdoshlarini tashxis qila olishlik, kashfiyotchilik, javobgarlik, shamdardlik, jozibadorlik, shamkorlik, samiymiylik, shissiy yaqinlik kabilar. Mashkamning qobiliyatini boshqa tashkilotchilar qobiliyati bilan qiyoslanganda ko’lami keng, moshiyati chuqur bo’lish bilan birga, balki o’zining sifati bilan sham ajralib turadi. Xuddi shu fakultetning III kurs boshliqi ("oqsoqoli") Keltirilgan misollardan ko’rinib turibdiki, u yoki bu faoliyatni amalga oshirishda o’zaro o’xshash yoki bir-biri bilan farqlanuvchi turlicha qobiliyatlar turkumi (majmuasi, birikmasi) ishtirok etishi mumkin ekan. Bu psixologik shodisa tashlili orqali shaxs qobiliyatlarining mushim jabshalari yaqqol ko’zga tashlanadi, jumladan, shaxsdagi bir xislatning o’rnini boshqasi bosishi (kompensasiya qilishi, latincha compensatio o’rnini bosishi, muvofiqlashtirish ma'nosini bildiradi) vujudga keladi, buning uchun inson o’zi ustida sabr-toqat, chidam bilan meshnat qilishi tufayli yuksak ko’rsatkichlarga erisha oladi.
Shaxsning qobiliyatida mavjud bo’lgan o’rnini bosish (kompensator) lik imkoniyati va eshitishdan mashrum insonlarni maxsus o’qitish orqali ro’yobga chiqadi. Shayotda ko’r musiqachi, artist, shoir, rassom, mushandis va boshqa shu kabi kasb egalari yetishib chiqqanligi ko’p uchraydi. Shatto eshitish qobiliyati past yoki umuman yo’qligi sham kasbiy musiqaviy qobiliyatining rivojlanishiga keskin xalaqit bermasligi mumkin. Bu psixologik shodisa (bir qobiliyatni boshqa qobiliyat yordami bilan o’stirish, ya'ni kompleksatorlik xususiyati) shar bir shaxs uchun kasb tanlash va qayta kasb tanlash (ikkinchi yoki uchinchi kasbni egallash ishtiyoqi) soshasida mislsiz keng qo’lamdagi imkoniyatlarni ochadi. Ushbu voqelikni tasdiqlovchi qator misollarning o’zida silliq duradgor, moshir tikuvchi bo’lishi; yirik fan allomasi yirik san'atkor, yetuk sportchi ekanligi uchrab turadi. qobiliyatli shaxslar ijtimoiy turmushning turli soshalari shamda jabshalarida o’z o’rnini topa oladilar shamda yuksak yutuqlarga erishadilar, shatto bir necha faoliyat turida tekis muvaffaqiyatlar qozonish sham mumkin.
Qobiliyatlarning miqdori tavsifi va ularni o’lchash muammosi psixologiya fanida o’ziga xos rivojlanishning tarixiy o’tmishiga ega. Shozirgi davrda fanning mumtoz psixologlariga aylangan Spirmen, Permen Kettell va boshqalar XIX asrning oxirlari va XX asrning boshlaridayoq muayyan ixtisoslar uchun kasb tanlashni ilmiy asosda yo’lga qo’yish zaruriyatidan kelib chiqadigan talablar tazyiqida o’quv yurtlarida saboq olayotgan shaxslarning qobiliyati darajasini aniqlashga kirishdilar. Ularning taxminlaricha, insonning lavozimiga loyiqligi, uning meshnat faoliyatiga layoqatni, shuningdek, oliy o’quv yurtlariga, sharbiy xizmatga, rashbarlik martabasini egallashga nisbatan layoqatlarini aniqlash imkoniyati mavjuddir. O’tgan asrda qobiliyatlarni o’lchash usuli, mezoni tariqasida aqliy iste'dod testlari ishlab chiqildi va AqSh, Buyuk Britaniya kabi mamlakatlarda o’quvchilarni saralash, sharbiy xizmatga zobitlarni tanlash, ishlab chiqarishda rashbarlik lavozimiga tasiya qilishda foydalanildi. Shatto Buyuk Britaniyada universitetga krish shuquqini beruvchi test sinovi tizimi sham yaratildi "Aqliy iste'dod" testlari ball yoki ochkolar bilan basholanib, echimga sariflangan vaqtni shisobga olib natijalar yiqindi sholiga keltirilar edi. Masalan, Buyuk Britaniya maktablarida 11 yoshli o’smirga beriladigan test ko’rinish; "Pyotr Jemsga qaraganda balandroq, Edvard Petrdan pastroq. Kim shammadan ko’ra balandroqq" va tanlagan javobning tagiga chizib qo’yish talab qilinadi: 1) Pyotr, 2) Edvard; 3) Jeyms; 4) "ayta olmayman". Boshqacharoq testlar berilgan beshta so’zdan boshqalariga o’xshamaganini sinaluvchi tanlab olish kerak: 1) qizil, yashil, ko’k, sho’l, sariq; 2) yoki, ammo, agar, shozir, garchi va shu kabilar.
Testlar murakkabligi ortib borish tamoyili bo’yicha "Testlar batareyasi" tizimi yaratiladi. Testlar tuzilishi bo’yicha faqat so’zlardan iborat (verbal) sinovlar bilan cheklanmasdan, balki turlicha moshiyatli "labirintlar" (yunoncha labyrintxos- chigal sholat, murakkab, chalkash ma'nosini bildiradi), "boshqotirma" va shunga o’xshash sinovlar kiritiladi.
Odatda sinaluvchilar "Testlar batareyasi"ni bajarib bo’lganlaridan so’ng natijalar shisoblab chiqiladi va ularda "aqliy iste'dod koeffisenti" (inglizcha intellectual kuotient, OK so’zidan olingandir) aniqlanadi. Misol uchun, 11, 5 yoshli o’quvchi to’plangan ballarning o’rtacha yiqindisi 120ga teng bo’lishi lozim. Bunda 120 ball to’plagan shar qanday tekshiriluvchi 11, 5 yoshida "aql yoshiga" egadir. Xuddi shu yo’sinda "aqliy iste'dod koeffisienti shisoblab chiqiladi:
Sinaluvchining aqliy iste'dodi koeffisienti
1K q aql yoshi X 100 sinaluvchining shaqiyqiy yoshi
Mabodo test sinovda 11, 5 va 14 yoshli o’smirlar 120 ochko to’plagan bo’lsalar u sholda tekshiriluvchilarning "aql yoshi" 11, 5 ga tenglashtirilsa, quyidagi sholat yuzaga keladi:
1K birinchidan sinaluvchi q 11, 5 X 100 q109, 5; 10, 5
1K ikkinchidan sinaluvchi q 11, 5 X 100 q 82, 1. 14
Mazkur yo’nalishning namoyandalarining e'tirof etishlaricha, "aqliy iste'dod koeffisienti" qandaydir o’zgarmas mezon sifatida "umumiy intellektni" (inglizcha general intelligence) ro’yobga chiqarish imkoniyatiga egadir. Shuni ta'kidlash joizki, "aqliy iste'dod koeffisenti" nazariyasida bashsli jabshalar mavjudkim, bunda shaxsning aqliy qobiliyatlari namoyon bo’ladi. Rus psixologi L. S. Vigotskiy yuqoridagi nazariyaga o’z e'tirofini bildirgan sholda ikki bosqich orqali ya'ni "eng yaqin taraqqiyot zonasi", "aktual faoliyat zonasi" qobiliyatni tog’ri aniqlash mumkinliginiko’rsatib bergan edi.
Shozirgi zamonda qo’llanayotgan test sinovlari o’tmishdoshlaridan ko’p jishatdan ajralib turadi, lekin ko’pincha xotira mashsullarini ochishga xizmat qildi, ijodiy tafakkur natijalari esa diqqat markazidan chetda qolib ketish shollari uchraydi.


XULOSA
Mamlakatimizda bo’layotgan yangilanish jarayoni kechayotgan hozirgi davrda jamiyat quruvchilari bo’lmish yoshlarni ma’naviy boy axloqan yetuk, intellektual rivojlangan, yuqori bilimli, jismonan baquvvat qilib tarbiyalashga, har tamonlama kamol topgan shaxsni shakllantirishga alohida ahamiyat berilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi przidenti I.A Karimov “Barkamol avlod yili” davlat dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish bo’yicha tashkiliy chora- tadbirlar to’g’risidagi farmonida “…. Nafaqat maktablarda, litseylarda kollej va oily ta’lim muassasalarida, balki har bir oilaning hayotida zamonaviy axborat va kompyutor texnalogiyalarni, raqamli hamda keng formatli telekomunikatsiya aloqa vositalari, internet tizimini tadbiq etish, o’zlashtirish va yanada rivojlantirish” ¹ masalalariga etiborni qaratish muhumligini takidlab o’tiladi.
Xar bir shaxsni mustaqil fikr yuritadigan, intellectual salohiyati yuqori, mustaqil aql-idrok va dunyo qarashli etib, shakllantirish muhumdir.Bu muommo hozirgi kunining muammosi xisoblanadi.
1. ”Marifat” gazetasi. 2010 yil 6- fevral barkamol avlod davlat dasturi
Bizga ma’lumki inson ulg’aygan sari fikrlashi ham rivojlanib boradi. Ijodiy imkoniyatlarining rivojlanishi xar bir insonga kelajakka yaqqol ifodalangan qiziqish nostandart g’oyalar va qarorlarni ilgari surish qobiliyatining shakllanishiga xizmat qiladi. Ayniqsa, ta’limning boshlang’ich bosqichlarida bolalarni intelektual rivojlanishiga aloxida e’tibor qaratmoq zarur.
Xozirgi kunda yoshlar intellekti rivojlanishi uchun yetarlicha imkoniyatlar mavjud. Barcha ta’lim muassasalarida bolalarning xar tomonlama bilim olishlari uchun, barcha sharoitlar muxayyo. Ammo intelkt rivojida bunday sharoitlarining o’zi yetarli emas inson psixikasining tuzilishi ham intelekt rivojida muhim ahamiyat kasb etadi. Mavzumizning dolzarbligi ham ayni anashu muammo tashkil etadi.
Kurs ishimizni muammosini o’rganish davomida biz tadqiqotlar o’tkazdik va qo’ydagi xulosalarga keldik:

• 
  intelekt muammosi bir qator olimlar tomonidan o’rganib kelingan. Intelektni aniqlash rivojlantirish maqsadida olimlar tomonidan turli testlar va metodikalar ishlab chiqilgan. Olimlar tomonidan olib borilgan va xozirgi kunda olib borilayotgan izlanishlar bilan tanishdik, tahlil qildik. Olimlar tomonidan intelektning psixologik asoslarining yetarlicha yoritilganligiga amin bo’ldik. Intelektning tadqiq etilishi haqidagi tushunchalarga ega bo’ldik.
  
• 
  Intelektual taraqqiyotni aniqlashga oid imperik materiallarni tahlil qilish tomoillari o’rganildi. Ya’ni intelekt rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar ustida ishlandi. Bu omillarning eng asosiysi inson ongining rivoji ekanligi asoslandi.
  
• 
  Inson intelekti rivojida bilish jarayonlarning o’rni va ahamiyati o’rganildi. Bilish jarayoni turli munosabatlarda ifodalanuvchi, xoxish va extiyojlar maxsuli sifatida vujudga keluvchi, mantiqiy o’zlashtirilgan, aks ettirilgan, Egallangan bilimlarning shakllari o’rganildi.
  
• 
  Intelekt taraqqiyotining inson qobiliyatlari bilan bog’liqligini kuzatdik. Ya’ni matematik qobiliyatlar, adabiy qobiliyatlarning namoyon bo’lishi intelekt taraqqiyotini ilgari surishi yuzasidan fikrga keldik. Shu bilan birga ta’lim faoliyatining, yetarli berilishi, ya’ni o’zluksiz ta’limning intelekt rivojidagi o’rni va ahamiyatini o’rgandik.
  
• 
  Intelektual testlar va ularning intelekt rivojida tutgan o’rni, testlarning yaratilish tarixini o’rgandik. Shu bilan birga bunday testlarning xozirgi kundagi ahamiyati va qo’llanilishi yuzasidan bilimlarga ega bo’ldik.
  
• 
  Shu bilan birga intelektni yana chuqurroq o’rganish maqsadida tadqiqotlar olib bordik, maktabdagi pedagogik amaliyot davomida o’quvchilarda olib borilgan tadqiqotlar yuqorida berilgan xulosalarning yaqqol dalili bo’ldi. Kuzatish va o’tkazilgan testlar asosida intelekt rivojini ta’minlovchi imkoniyatlarni aniqladik.