O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi

II.BOB. O’quvchilarning aqliy rivojlanishida intellektual o’yinlar va aqliy qobilyatini diаgnostika qilish
2.1. O’quvchilarning aqliy rivojlanishida intellektual o’yinlar va testlarning axamiyati
Intellektni diognostika qilishda joxon psixologiyasi fanida intellektual testlardan foylalanganligi uchun uni mohiyati yuzasidan qisqacha malumot o’tishni maqsadga muofiq deb hisoblaydi.
Test tushunchasi test inglizcha so’z bo’lib , sinash, tekshirish demakdir. Odatda shaxsning aqliy taraqqiyoti , qobiliyati irodaviy sifatlari,shuningdek uning boshqa psixik xususiyatlarini tekshirishda qo’llaniladigan yshыyf standart topshiriq, misol masala ,jumboq syujetli rangli test deb ataladi.
Ijtimoiy amalyotda test odamni qanday kasb-hunar egallashi mumkinligi , uning kasbga nisbatan yaroqliligi yoki layoqatsizligi ist’edodli kishilar va aqli zaiflarni aniqlashda muayyan hamkorlik faoliyatga inslnlarni saralashda qo’llaniladi.
Mazkur metodning qiymati shuki uning yordamida tajtibaning ilmiylik darajasi, tekshirivchining, mahorati, qiziqishi, to’plangan emperik psixolagik malumotlarning obektivligi, qiziqishi, statistik ishonchlilik ko’rsatgichi bir necha mezonga asislanib taxlil qilinadi.
Shaxsning psixologik xususiyatlari, ser qirrali bo’lganligi munosabati bilan uning har qaysiki olohida olohida aniqlash maqsadida turlicha testlardan foydaliniladi. Shaxsning eng muhum hususiyatlari fazilatlari, sifatlari, xislatlari biri uning intellekt darajasidir. Intellektni tadqiq qilishda intellektual testlar qo’llaniladi, ayniqsa uning standart va nostandart, umuminsoniy, maxsus ko’rinishlari izlanish maqsadidan kelib chiqqan holda amalyotga tadbiq qilinadi.
Insonning intellektual darajasini o’rganishdagi dastlabki urinishlar xx asrning 2chi yarmida chet ellarda, ayniqsa, A.Q.Sh Angilya, Fransiya kabi bir qator rivojlangan mamlakatlarda keng quloch yoza boshladi.
Ushbu mamlakatlarningbir talay olimlari turki hil masala topshiriq, misol, jumboq kabilar yordamida insonlar ustidan maxsus sinov ishlari o’tkaza borganlar . o’sha davrdagi bunday sinov testlar deb ataladigan .
Biz quyida ana shu amaliytadqiqotlar to’g’risida testning tuzilishi yuzasidan qo’llash imkoniyati bo’yicha qisqacha to’xtalib o’tishga qaror qildik.
Tarixiy malumotlarga qaraganda 1816-yilda nemis matbuoti sahifalarida buyuk astranom Bessel va uning hamkasblarining katta shovshuvlarga sababchi bo’lgan bir to’la maqolalari bosilib chiqa boshlagan bo’lib, ularning insonning intellektual darajasini o’rganish mumkin degan g’oyalar ilgari surilgan edi. Maqolalarda ko’rsatilishicha bolalarga birdaniga porlagan yorug’likga nisbatan poydo bo’lgan reaksianing tezligi yoki sekinligi sustligi ularda intellektual darajali belgilar emish. CHunonchi bolada riaksik tezligi surati yuqori darajada bo’lsa demakki undagi intellektual taraqqiyot darajasi ham shunga mos ravshda yoki baland bo’lishi lozim . Bizningcha keltirilgan mulohazalar bu boradagi dastlabki intilish sifatida tarixiy ahamiyat kasb etsada lekin psixologiya fani uchun ishonchli dalillar, vaziyatni keltirib chiqaruvchi mehanizmlar o’zoro bog’liqlikning manbasi, negizi, tashqi va ichki tasirlarning mohiyati yuzasidan ilmiy va nazariy malumot berish imkoniyatiga ega emasdir.
Test yaralishi tarix taxlil qilsak, u xolda unga ilmiy yondoshishning Timsolisifatida angilyalik antrapologi va psixolog Frensis Palton 1822 -1911yil tadqiqotlarini korsatib o’tish mumkin, Platon o’zining labaratoriya sharoitida o’tkazilgan tajribalarini birinchilardan bo’lib “Aqliy testlar deb atalgan” va “Talantlarning irsiyligi uning qonunlari va oqibatlari” degan asariga muallif o’zining bir qator intelektual testlar yordamida yuksak illatiga mansub insonlar oilasi muxitidan kelib chiqib, fuqorolarning aqliy taraqiyoti darajalarini aniqlashga harakat qiladi.
Ularning fikricha jamyatning bu “oliy zotli” kisilar o’zlarining bialogik va aqliy taraqqiyoti jixatidan boshqalardan keskin farq qiladi .
Ploton malumotlariga ko’ra shunga o’hshash farqni jinchlar o’rtasida ham kuzatish mumkin chunonchi, erkaklar ayolardan ustun turadi.
Shunga qaramasdan ,ularning ushbu nazariyasi qator ilmiy anjumanlarga keskin zarbalarga uchradi natijada unga nisbatan keskin zarbalarga uchradi. Natijada unga nisbatan qarama-qarshi kuchlar dunyoga keldi.
Boshqa olimlarning ko’rsatishicha xatto ayollar qator ko’rsatkichlari erkaklardan ustun turishi mumkinligi dalillab berildi .
Asrimizning boshlarida 20 psixalogiya fanining taraqqiy etilishida, labaratoriya sharoitida maxsus moslamalar yordamida o’tkazilgan test mashg’ulotlari sinovlari muxim axamiyat kasb etadi. Shaxsning intelektual darajasinio’rganishda AQSH da ham bir talayishlar amalga oshirildi. Ularning ayrimlari yuzasidan qisqacha fikr almashish test to’g’risida tasavvur doirasini kengaytirishga hizmat qiladi.
Maskur psixolog D. Jejeymis Kettell (1860-1944 ) tomonidan ishlab chiqilgan intelektual testlar mutaxasislarning tadqiqot ishlarida ommaviy ravishda qo’llanildi Kettel 50 dan ortiq intelekt va ist’edodga oid testlar majmuasini nishlab chiqdi va “Aqliy testlar va mezonlar” nomli kitobiga joylashtirdi. J. Kettel ishlab chiqqan testlarning axamiyati shundaki, ularning yordamida tanaga tasir etuvchi qo’zg’atuvchilarning idrok qilinishi vaqtini reflekis tezligi, reaksia mudattini, teriga tasir o’tkazishda hosil bo’luvchi og’riq chegarasini, xarflar qatorini esda saqlab qolish darajalarini aniqlash mumkin. Bundan tashqari J. Kettel xar hil kuchga ega bo’lgan qiziquvchilar tomirida yuzaga keluvchi reaksiyalarning parametrlarini ham belgilash imkoniyati tug’uladi. Masalan, Kettel metodikasiga ko’ra, eshitilayotgan tovushni idrok qilish vaqti 0,1 sekunda reyaksiya vaqti esa 0,2 sekundga tengdir. Bu metodika ko’pgina ishlab chiqarish korxonalarida qo’llanib ko’rilganda, yuqorida takidlab o’tilgan ko’rsatkichlar deyarki o’zgarmagan, biroq ayrim hollarda aloxida kishilarda reyaksiya vaqti o’rganilganligi kuzatilgan.
Odatda qobiliyatlar insonga shaxsning barcha individual psixologik xususiyatlari kabi tabiat tomonidan tuqma ravishda tayyor sholda berilmaydi, balki shayot davomida va faoliyat jarayonida shakllanadi. Ilmiy psixologiya qobiliyatlarning tuqmaligi nazariyasini inkor etib, shaxs qobiliyatlarining noma'lum tabiiy omillar tomonidan azaliy belgilanishi tog’risidagi tasavvurlarga qattiq zarba beradi.
Shuni uqtirish joizki, qobiliyatning tuqmaligini inkor qilish mutlaq xususiyatga ega emas, albatta. Lekin qobiliyatning tuqma ekanligini tan olmaslik, miya tuzilishi bilan boqiq differensial xususiyatlarning tuqmaligini inkor qiladi degan so’z emasdir. Layoqat esa qobiliyatning tabiiy zamini sifatida faoliyatda mushim rol o’ynaydi. Layoqat deb qobiliyatlar taraqqiy etishining dastlabki tabiiy sharti sifatida namoyon bo’ladigan miya tuzilishining, sezgi a'zolari va sharakatlarning morfologik shamda funksional xususiyatlari aytiladi. Tuqma layoqat jumlasiga nozik shid sezish, binobarin, bilish analizatorlarining aloshida yuksak sezgirligi muvofiqdir. Aloshida yakka shaxs ma'lum tabiiy layoqatga ega bo’lsa, u sholda o’ziga taalluqli qobiliyatlarni rivojlantirish nisbatan yengil kechadi. Insonlarning kasbiy qobiliyati ular layoqatlarining rivojlanishi mashsulidir.
Layoqat ko’pqirrali psixik shodisa bo’lganligi tufayli faoliyat talablarining xususiyatiga boqliq ravishda bir xil layoqatlar negizida shar xil qobiliyatlar rivojlanishi kuzatiladi.
Layoqatning tuzilishi va mashsuldorligi namoyon bo’lishiga qaraganda, uning nuqsonlari shaqida ilmiy ma'lumotlar miqdori ko’pdir. Shozirgi davrda qobiliyat taraqqiyotining dastlabki tabiiy shartlari moshiyati yuzasidagi farazning ozmi yoki ko’pmi mashsuldorligi tog’risida muloshaza yuritish mumkin. F.I.Gallning ta'limoticha, shaxsning barcha qobiliyatlari, "aql" va "shissiyot sifatlari miya yarim sharlarida o’zining qat'iy markazlariga egadir. Uning fikricha, kalla suyaklari miyaning cho’nqir joylariga aniq mos tushish lozim. Gall tomonidan miyaning maxsus " frenologik" (yunoncha pxren "aql" tog’risidagi ta'limot degan ma'no anglatadi) xaritasi tuzilgan bo’lib, unda bosh suyagi 27 bo’lakka ajratilgan. Go’yoki shar bir bo’lakka muayyan psixik sifat mos tushadi. Shuningdek, layoqatning miya oqirligiga boqliqligi shaqidagi faraz sham notog’ri ekanligi ayon bo’lib qoladi. Shaxs layoqatlari miya burmalarining soni bilan belgilanadi degan taxmin sham o’z tasdiqini topmadi.
XX asrning ikkincha yarmida paydo bo’lgan layoqatni miyaning mikrotuzilishi va sezgi a'zolari bilan boqlovchi faraz eng mashsuldor bo’lib shisoblanadi. Miya shujayralarini tadqiq etish iste'dodlari shaxs nerv shujayralarining morfologik va funksional xususiyatlarida farq borligini aniqlash mumkinligi faraz qilinadi. Layoqatlar bilan nerv jarayonlarining ayrim differensial xususiyatlari shamda oliy nerv faoliyatining tiplari o’rtasida boqliqlik mavjudligi tog’risida faraz sham shaqiqatga yaqindir.
Rus psixologi B. M. Teplov va uning shogirdlari ishlarida oliy nerv faoliyati tiplarining xislatlari ta'siri tufayli shaxs qobiliyatlarining tuzilishida qandaydir sifat xususiyatlari paydo bo’lishini aniqlashga urinishgan. Jumladan, nerv tizimsining aloshida sezgilari ma'lum qobiliyat nishonasi sifatida vujudga kelishi mumkin.
Ta'kidlangan xususiyatlar oliy nerv faoliyati umumiy tipining sifatlariga va belgilariga mansubdir. Ammo qobiliyatlarning tabiiy asoslarini nerv tizimsining porsial (xususiy) deb nomlanadigan xislatlari bilan boqlanuvchi farazlar yanada ko’proq eshtimol darajasiga egadir. Qobiliyatning tabiiy sharti, layoqat nerv tizimsining tuzilishi va funksiyalarining xususiyatlari tarkibida ekanligi, bu shodisa barcha morfologik va fiziologik sifatlari singari umumiy genetiga qonunlariga bo’ysunish farazining shaqqoniyligini dalillaydi. F. Galtonning (Angliya) irsiyat qonunlari tog’risidagi qoyasi qobiliyatning tabiiy shartlangan xususiyatlari tavsifini ochib bera olmaydi, chunki unda dalilga mushtoj juda ko’p o’rinlar mavjuddir. Shuning uchun qobiliyat tabiatini biologik irsiyatdan emas, balki turmush mushitining nasldan-naslga o’tishidan qidirish maqsadga muvofiqdir. Agarda insonning taraqqiyoti ijtimoiy tarixiy qonunlar bilan boshqarilishi tan olinar ekan, qobiliyatining taraqqiyoti biologik irsiyat qonunlariga bo’ysunishi tog’risida gap bo’lishi mumkin emas.
Yuqoridagi muloshazalarga asoslangan sholda qobiliyat va layoqatlar muayyan tabiiy zaminga boqliq bo’lsa-da, lekin ular faqat tabiatning in'omi emas, balki insoniyat tarixiy taraqqiyotining bebasho (qimmatli) mashsulidir. Xuddi shu bois qobiliyatlarning namoyon bo’lishi shaxslar tomonidan ijtimoiy eshtiyojlarini qondirish davomida ijtimoiy shartlangan bilimlar va ko’nikmalarni tarkib toptirishning yaqqol usullariga bevosita boqliqdir. Shuning uchun qobiliyatlar taraqqiyotining uzluksiz ta'lim tizimiga boqliq ekanligi ta'kidlab o’tish mushim ashamiyatga ega. Shaxs qobiliyatlarini rivojlantirishda barqaror, turqun, kasbi mashsus qiziqishlar mushim omillar, vositalar tariqasida xizmat qiladi. Maxsus qiziqishlari inson faoliyatidagi u yoki bu soshaning (tarmoqning) mazmuniga nisbatan intilishidan iborat shaxsiy fazilat, ichki turtki, sharakatlantiruvchi kuchdir. Bunday maxsus qiziqishlar turlicha faoliyat bilan kasbiy tayyorgarlik sifatida shuqullanishi moyilligiga o’sib o’tadi.
Bilishga oid qiziqish (fan asoslarini egallashga yo’naltirilgan ichki turtki) faoliyat usullarini amaliy jishatdan o’zlashtirib olishni va yangi vaziyat, sharoitga ko’chirishni taqozo qiladi, raqbatlantiradi shamda shaxsda o’zini o’zi boshqarishni ta'minlashga yordam beradi.
Qobiliyatning rivojlanishi shaxsning tarkib topishi bilan uzviy uyqunlikka ega bo’lib, inson kamoloti har ikkala omilning birikuvchi talab qiladi.
Iste'dodli o’quvchilar va talablar shakllanishi ijtimoiy mushit, ijtimoiy institutlar, ma'naviyat asoslari shamda o’zini o’zi namoyon etish, o’zini o’zi kashf qilish, o’zini o’zi rivojlantirish asosida amalga oshishi odatiy ijtimoiy psixologik qonuniyat tariqasida xizmat qiladi.