O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi

Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsining shakllanishi

Bog’cha yoshidagi bolalar shaxsining shakllanishiga ko’ra, bu davrni uch bosqichga ajratish mumkin:

• 
  birinchi davr - bu 3-4 yosh oralig’ida bo’lib, bola emosional jihatdan o’z- o’zini boshqarishning mustahkamlanishi bilan bog’liqdir;
  
• 
  ikkinchi davr - bu 4-5 yoshni Tashqil qilib axloqiy o’z-o’zini boshqarish;
  
• 
  uchinchi davr esa shaxsiy ishchanlik va tadbirkorlik xususiyaning shakllanishi bilan harakterlanadi.
  

Maktabgacha davrda axloqiy tushunchalar borgan sari qat’iylasha boradi. Axloqiy tushunchalar manbai sifatida, ularning ta’lim-tarbiyasi bilan shugullanayotgan kattalar, shuningdek, tengdoshlari ham bo’lishi mumkin. Axloqiy tajribalar asosan muloqot, kuzatish, gaqlid qilish jarayonida, shuningdek, kattalarning ayniqsa, onalarning maqtovi va tanqidlari ta’sirida o’tadi va mustahkamlanadi, Bola doimo baho, ayniqsa maqtov olishga harakat qiladi. Bu baho va maqtovlar bolaning muvaffaqiyatga erishishga bo’lgan harakatlarining rivojlanishida, shuningdek, uning shaxsiy hayoti hamda uning kasb tanlashida ahamiyati juda kattadir.

Bog’cha yoshidagi davrda bolalarda muloqotning yangi motivlari yuzaga keladi. U shaxsiy va ishbilarmonlik motivlaridir. Shaxsiy muloqot motivlari bu bolaning

tashvishga solayotgan ichki muammolari bilan bog’liq, ishbilarmonlik motivlari esa u yoki bu ishni bajarish bilan bog’liq bo’lgan motivlardir. Bu motivlarga asta-sekinlik bilan bilim, ko’nikma va malakalarni egallash bilan bog’liq bo’lgan o’qish motivlari qo’yiladi. Bu motivlar ilk bolalik davridan boshlanib, yuzaga keladigan bolalarning tabiiy qiziquvchanligi o’rnida paydo bo’ladi. o’zini namoyon qilish motivlari ham bu yoshda yaqqol namoyon bo’ladi. Bu motiv, asosan, bolalarning syujetli-rolli o’yinlarda asosiy rolni egallashga, boshqalar ustidan rahbarlik qilishga, musobaqaga kirishishga qo’rqmasligida, nima bo’lganida ham yutishga harakat qilishlarida ko’rinadi. Maktabgacha yosh davri bolalari uchun kattalar beradigan baholari juda muxim. Bolalar birinchi navbatda ma’naviy axloq me’yor va qoidalarini, o’z majburiyatlariga munosabat, kun tartibiga rioya etish, hayvon va narsalar bilan muomala qilish me’yorini egallaydilar. Bunday me’yorlarni egallash bu yoshdagi bolalar uchun qiyin hisoblanib, ularni yaxshi o’zlashtirishi uchun syujetli-rolli o’yinlar yordam berishi mumkin. Bog’cha yoshining oxirlariga kelib, ko’pchilik bolalarda aniq bir axloqiy qarashlar tarkib topadi, shuningdek, odamlarga munosabat bilan bog’liq bulgaya shaxsiy sifatlar ham shakllanadi. Kishilarga nisbatan diqqat-e’tibor, mehribon bo’lishi xususiyatidir. Katta yoshdagi bolalar ko’p hollarda o’z xatti-harakatlari sabablarini tushuntirib bera oladilar.

3-3,5 yoshlar oraligida o’zlarining muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklariga o’z munosabatlarini bildiradilar va bu munosabat, asosan, ularning o’zlariga beradigan baholari asosida shakllanadi. 4 yoshli bolalar esa o’z imkoniyatlariii real baholay oladilar. Lekin, 4-5 yoshli bolalar hali shaxsiy xususiyatlarini idrok etishga va baholashga qodir emaslar, shuningdek o’zlari haqida ma’lum bnr xulosani bera olmaydilar o’z-o’zini anglash layoqati katta bog’cha yoshidan rivojlanib, avval u qanday bo’lganini va kelajakda qanday bo’lishini fikrlab ko’rishga harakat qiladi. Bu esa bolalar beradigan

«Men kichkina paytimda qanday bo’lgan edim?», «Man katta bo’lsam qanday bo’laman?» singari savollarida ko’rinadi. Kelajak haqida fikr yuritib, bolalar kelgusida kuchli, jasur, aqlli va boshqa qimmatli insoniy fazilatlarga ega bo’lishiga harakat qiladilar.

Kichik va o’qish bog’cha yoshida bola harakterining shakllanishi davom etadi. U asosan, bolalarning kattalar harakterini kuzatishlari asosida tarkib topadi. Shu yillardan

boshlab, bolada ahamiyatli hisoblangan - iroda, mustaqillik va tashabbuskorlik kabi ahamiyatli shaxsiy xususiyatlar rivojlana boshlaydi. Katta bog’cha yoshida bola atrofidagi odamlar bilan turli faoliyatlarda muloqot va munosabatlarga kirishishga urgana boshlaydi. Bu esa unga kelajakda odamlar bilan muloqotga kirisha olishida, ish bo’yicha va shaxsiy munosabatlarini samarali o’rnata olishida foyda keltiradi. Bu yoshdagi bolalar shaxsining shakllanishida ularning ota-onalari haqidagi fikrlari va ularga beradigan baholari nihoyatda ahamiyatlidir.

Bog’cha yoshidagi bolalarning xayoli asosan, ularning turli-tuman o’yin faoliyatlarida usadi, Biroq, shu narsa diqqatga sazovorki, agar bog’cha yoshidagi bolalarda xayol qilish qobiliyati bulmaganda edi, ularning xayoli ham xilma-xil bulmas edi. Bog’cha yonidagi bolalarning xayollari turli xil mashg’ulotlarda ham usadi. Masalan, bog’cha yoshidagi bolalar loydan turli narsalar yasashni, qumdan turli narsalar qurib o’ynashni va rasm solishni yaxshi ko’radilar. Ana shunday mashg’ulotlar bolalar xayolining o’sishiga faol ta’sir qiladi.

Bog’cha yoshidagi bolalar xayolining o’sishiga faol ta’sir qiluvchi omillardan yana biri - ertaklardir. Bolalar hayvonlar xaqidagi turli ertaklarni eshitganlarida shu ertaklardagi obrazlarga nisbatan ma’lum munosabatlari yuzaga keladi,

Bog’cha yoshidagi bolalar hissiyoti va uning o’sishi. Bog’cha yonidagi bolalarda yoqimli va yoqimsiz his-tuyg’ular g’oyat kuchli va juda tez namoyon bo’ladi. Bu yoshdagi bolalarning his-tuyg’ulari kun jihatdan ularning organiq extiyojlarining qondirilishi va qondirilmasligi bilan bog’liqdir. Bu ehtiyojlarning qondirilmasligi sababli bolada noxushlik (yoqimsiz), norozilik, iztiroblanish tuyg’ularini qo’zg’aydi.

Katta bog’cha yoshidagi bolalarda burch hissi - «nima yaxshi-yu», «nima yomon»ligini anglashlari bilan ularning axloqiy tasavvurlari orasida bog’liqlik bor. Katta odamlar tomonidan buyurilgan biron topshiriqni bajarganlarida mamnunlik, shodlik tuyg’ulari paydo bo’lsa, biron tartib qoidani bo’zib quyganlarida xafalik, ta’bi xiralik hissi tug’iladi.

Shuningdek, bog’cha yoshidagi bolalarda ma’naviy hissiyotlardan o’rtoqlik, do’stlik va jamoatchilik hislari ham yuzaga kela boshlaydi.

Bolaning bog’cha yoshidagi davrida estetik hissiyotlari ham anchasi tyoz usadi. Bog’cha yoshidagi bolalarda estetik hislarning namoyon bo’lishini, ayniqsa, ularning chiroyli, yangi kiyim-bosh kiyganlarida juda yaqqol ko’rish mumkin,

Bolaning maktabda muvaffaqiyatli o’qishi ko’p jihatdan ularning maktabga tayyorgarlik darajalariga bog’liq. Bola avvalo maktabga jismoniy jihatdan tayyor bo’lishi kerak. 6 yoshli bolalarning anatomik-fiziologik rivojlanishi o’ziga xos tarzda kechadi. Bu yoshda bola organizmi jadal rivojlanadi. Uning og’irligi oyiga 150 dan 200 gacha, bo’yi esa 0,5 sm gacha ko’payadi. 6 yoshli bolalar turli tezliklarda, tez va yengil yugura oladilar. Ular sakrash, konkida yugurish, changida uchish, so’zish singari harakatlarni ham bemalol bajara oladilar. Musiqa bo’yicha mashg’ulotlarda bu yoshdagi bolalar xilma-xil ritmik va plastik harakatlarni bajaradilar, turli mashqlarni aniq, tez, yengil va chaqqon bajara oladilar. Shuningdek, 6-7 yoshli bolalar nerv sistemasini mustahkamlash, ularni surunkali kasalliklardan xalos etish, ko’rish va eshitish qobiliyatiga alohida e’tibor berish, shuningdek, umurtqa pogonasining to’g’ri rivojlanishiga ahamiyat berish, nihoyatda muhim. Kattalar shu yoshdagi bolalar bilan ish olib borar ekanlar, bu yoshdagi bolalar organizmi hali o’sishi davom etayotganligini doimo hisobga olishlari lozim. Masalan, bolani majburan yozishga o’rgatish hali barmoq muskullari to’lik, rivojlanmaganlik sababli ularga ma’lum darajada zarar keltyarishi yoki uni chiroyli yoza olmasligi, o’z-o’zidan bolani o’ziga nisbatan ishonchini yoki o’qishga nisbatan qiziqishini kamayishiga olib kelishi mumkin. Keyingisi bolaning aqliy tayyorgarligidnr. Ko’pincha aqliy tayyorgarlik deyilganda bolaning ma’lum bir dunyoqarashi, jonli tabiat, insonlar va ularning mehnatlari haqidagi bilimlari tushuniladi. Ushbu bilimlar maktabda beradigan ta’limga asos bo’lishi mumkin, Lekin so’z boyligi, ma’lum xatti-harakatlarni bajara olish layoqati bolaning maktabga aqliy tayyorgarligining asosiy ko’rsatkichi bo’la olmaydi. Maktab dasturi bolalardan taqqoslay olish, taxlil ega olish, umumlashgira olish, ma’lum bir xulosa chiqara olish, shuningdek yetarli darajada rivojlangan bilish jarayonlarini talab etadi. Masalan, 6-7 yoshli bola tabiat haqida ayrim hodisalaryaigina emas, balki organizmning tabiat bilan bog’liqligini va o’zaro ta’sirini ham tushunishi va o’zlashtirishi mumkin. 6-7 yoshli bolalar aqliy rivojlanishning natijasi bo’lib, yuqori darajada rivojlangan ko’rgazmali obrazli tafakkur bilan bola atrof olamdagi

predmetlarning asosiy xususiyatlarini va predmetlar orasidagi bog’liqlikni ajrata olishidir. Shuni alohida ta’kidlab o’tish lozimki, ko’rgazmali-harakatli va ko’rgazmali-obrazli tafakkur nafaqat 6-7 yoshli bolalar, balki kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning aqliy rivojlanishida ham asosiy funksiyani bajaradi, Bu borada bolada ma’lum bir ko’nikmalarning tarkib topganligi ham nihoyatda muhimdir.

Bolaning maktabda muvaffaqiyatli o’qishi nafaqat uning aqliy va jismoniy tayyorgarligi, balki shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayyogarligiga ham bog’liq. Maktabga o’kish uchun kelayotgan bola yangi ijtimoiy mavqyeini - turli majburiyatlari va huquqlari bo’lgan va unga turli talablar quyiladigan - o’quvchi mavqyeini olish uchun tayyor bo’lmog’i lozim. Katta bog’cha yoshdagi bolalar asosan, maktabda o’qish uchun ehtiyoj syozadilar, Lekin bu xohish va extiyoj motivi turlicha bo’lishi mumkin. "Menga chiroyli forma, daftar, qalam va ruchkalar sotib olib berishadi. "Maktabda o’rtoqlarim ko’p bo’ladi va men ular bilan mazza qilib uynayman?', "Maktabda uxlatishmaydi" "Maktabning tashqi ramzlari, shubhasiz maktabdagi bolalarni juda qiziktiradi, lekin bu maktabda muvaffaqiyatli o’qish uchum asosiy sabab bo’la olmaydi", "Men otamga o’xshagan bo’lishim uchun o’qishim kerak", "Yozishni juda yaxshi ko’raman", "O’qishni o’rganama” "Maktabda qiyin misollarni yechishni o’rganaman". Ushbu xohish va harakat bolaning maktabda muvaffaqiyatli o’qishi uchun tabiiy ravishda asos bo’la oladi. Bolaning endi o’zini katta bo’lganini, bog’cha bolasi emas, balki ma’lum bir majburiyatlari bor o’quvchi bulishnni anglashi, jiddiy faoliyat bilan shugullanayotganligini bilishi nihoyatda muhim. Bolaning maktabga borishini istamasligi ham salbiy holat hisoblanadi. Maktabda shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayergarlik balalarda tengdoshlari, o’qituvchilari bilan munosabatga kirisha olish xususiyatini shakllantirishni ham o’z ichiga oladi. Har bir bola bolalar jamoasiga qo’shila olishi. ular bilan hamkorlikda harakat qila olishi, ba’zi vaziyatlarda ularga yon bosib, boshqa vaziyatlarda yon bosmaslikka erjsha olishi zarur. Ushbu xususiyatlar bolaning maktabdagi yangi sharoitlarga tez moslasha olishini ta’minlab beradi. 6-7 yoshli bolalar o’qishdagi asosiy qiyinchalik, ko’pincha bu yoshdagi bolalar o’qituvchini uzoq vaqt davomida tinglab olmaydilar. O’quv harakatlariga uzoq vaqt o’z diqqatlarini tuplab olmaydilar. Bunga sabab, faqat, shu yoshdagi bolalarda ixtiyoriy diqqatning

rivojlanmaganligida emas, balki bolaning kattalar bilan muloqotga kirisha olishi xususiyatiga ham bog’liq. Chunki, shu xususiyati rivojlangan bolalar erkin muloqotga kirisha oladilar, qiziqtirgan narsalar haqida suray oladilar. Natijada ularning o’qishga bo’lgan qiziqishlari ortadi va o’qituvchi gapirayotgan narsalarni diqqat bilan uzoq vaqt eshita oladilar. Demak, bolaning maktabga tez moslashishi va muvaffaqiyatli o’qishida shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayyorgarligining ham ahamiyati juda katta.

Bu davrda bolalarda avvalo bilish sohalari, so’ngra esa emosional motivasion yo’nalish bo’yicha yangi shaxsiy hayot boshlanadi. U yoki bu yo’nalishdagi rivojlanish obrazlilikdan ramzlikkacha bo’lgan bosqichlarni o’taydi. Obrazlilik deyilganda bolalarning turli obrazlarni yaratishi, ularni o’zgartirish va erkin harakatta keltirishi, ramzlilik deyilganda esa belgilar tizimi (matematik, lingvistik, mantikiy va boshqalar) bilan ishlash malakasi tushuniladi. Maktabgacha yosh davrda ijodkorlik jarayoni boshlanadi. Ijodkorlik layoqati, asosan, bolalarning konstruktorlik o’yinlarida, texnik va badiiy ijodlarida namoyon bo’ladi. Bu davrda maxsus layeqatlar ko’qishklarining birlamchi rivojlanishi ko’zga tashlana boshlaydi. Bilish jarayonlarida- ichki va tashqi harakatlarning sintezi yuzaga keladi. Biron bir narsani idrok qilish jarayonida bu sintez perseptiv harakatlarda, diqqatda ichki va tashqi harakatlar va holatlar rejasini boshqarish va nazorat etishda, xotirada esa materialni esda saqlab qolish va esga tushirishning ichki va tashqi tuzilmasini bog’lay olishda ko’rinadi. Tafakkurda esa amaliy masalalar ishining usullarini bitta umumiy jarayoniga birlashtirish sifatida yaqqol namoyon bo’ladi. Shuning asosida nnsoniy intellekt shakllanadi va rivojlanadi. Maktabgacha davrda tasavvur, tafakkur va nutq umumlashadi. Bu esa bu yoshdagi bolalarda tafakkur qilish omili sifatida ichki nutq yuzaga kelayogganligidan dalolat beradi. Bilish jarayonlarining sintezn bolaning o’z oia tiliii go’liq egallashi asosida yotadi. Bu davrda nutqning shakllanish jarayoni yakunida boshlaydi. Nutq asosidagi tarbiya jarayonida bolada sodda axloq me’yorlari va qoidalar egaldaniladi. Bu me’yor va qoidalar bola axloqim boshqaradi.

Bolaning uning atrofidagi kishilar bilan xilma-xil munosabatlari yuzaga kelib, bu munosabatlar asosida turli xil motivlar yotadi. Bularning hammasi bolaning individualligini Tashqil etib, uning boshqa bolalardan nafaqat intellekti, balki axloqiy motivasion jihatdan farqlanadigan shaxsga aylantiradi.

Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsi rivojlanishining asosiy o’zgarishlari, ularning o’z shaxsiy sifatlari, layohatlari, muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklarini anglash, o’zini-o’zi anglashi kabi xislarning yuzaga kelishi hisoblanadi,

Kichik maktab davri 6-7 yoshdan 9-10 yoshgacha davom etadi. Bu davrda bola maktab o’quvchilariga quyiladigan turli talablar bilan tanishadi, fan asoslarini o’rganish uchun biologik va psixologik jihatdan tayyorlanadi. Uning psixikasi bilim olishga yetadigan darajada rivojlanadi. Shu yoshdagi bola idrokining o’tkirligi, ravshanligi, sofligi, aniqlagi, o’zining qiziquvchanligi, ishonuvchanligi, xayolining yorqinliga, xotirasining kuchliligi, tafakko’riniig yaqqolligi bilan boshqa yoshdagi bolalardan ajralib turadi. Maktab ta’limiga tayyorlanayotgan bolada diqqat nisbatan uzoq muddatdan va shartli barqaror bo’ladi. Kichik maktab yoshidagi bolalarning asosiy faoliyati o’qish hisoblanadi. Bolaning maktabga borishi, uning psixologik rivojlanishi va shaxsning shakllanishidaga o’rni nihoyatda katta. Bola o’quv faoliyatida o’qituvchi rahbarligida inson ongining turli asosiy shakllarining mazmunini egallaydi va insoniy an’analar asosida harakat qilishni o’rganadi. O’quv faoliyatida bola o’z irodasini o’quv maqsadlariga erishish uchun mashq hildiradi. O’quv faoliyata boladan nutq, diqqat, xotira, tasavvur va tafakko’rini kerakli darajada rivojlanishini talab etgan holda, bola shaxsi rivojlanishi uchun yangi sharoitlarni yaratadi. Birinchi bor maktabga kelgan bola o’z atrofdagilari bilan psixologik jihatdan yangi munosabat tizimiga o’tadi. U hayotining tubdan o’zgarganini, unga yangi majburiyatlar, nafaqat, har kuni maktabga borish, balki o’quv faoliyati talablariga bo’ysunish ham yuklatilganlignni his eta boshlaydi. Oila a’zolarining bola o’quv faoliyati, yutuklari bilan qiziqayotganligi, shuningdek, uni nazorat qilayotganligi, unga qilinayetgan yangi muomala, munosabat uning ijtimoiy mavqyei o’zgarganini to’la his etishiga, o’ziga nisbatan munosabatining o’zgarishiga asos bo’ladi. Kattalar bolalarni amaliy jihatdan o’z vaqtlarini to’g’ri taqsimlash borasida yaxshi o’qish, o’ynash, sayr qilish va boshqa narsalar bilan shugullanishga o’rgatadilar. Demak, oilada bola u bilan hisoblashadigan, maslahatlashadigan yangi bir o’rinni egallaydi, o’quvchining maktabdagi muvaffaqiyati uning keyingi psixik rivoshi va shaxsining shakllanishida -to’liq ijobiy asos bo’ladi.

Bola insoniy munosabatlar tizimida ham alohida o’rin egallayotganini, ota-onasi, yaqinlari, atrofdagilari unga yosh boladek emas, balki o’z vazifalari, majburiyatlari bor bo’lgan, o’z faoliyat natijasiga ko’ra hurmatga sazovor bo’lishi mumkin bo’lgan alohida shaxs sifatida munosabatda bo’ladilar. Buning natijasida bolaning o’z-o’zidan oilasi, sinfi va boshqa jamoalardagi o’z urnini anglay boshlaganini ko’rish mumkin. Bu davrda bolaning "Men shuni xohlayman? motividan "Men shuni bajarishim kerak" motivi ustunlik qila boshlaydi. Maktabda birinchi sinfga kelgan har bir o’quvchida psixik zo’riqish kuchayadi. Bu nafaqat uning jismoniy salomatligida, balki xatti-harakatida ham, ya’ni ma’lum darajada qo’rquvni kuchayishi, irodaviy faollikning susayishida namoyon bo’ladi.

Bu davrga kelib bola atrofidagilar bilan o’zaro munosabatda ma’lum bir natijalarga erishgan, o’zi xoxlayotgan narsalarni hamda, o’z oilasida o’zi egallagan o’rnini aniq biladigan bo’ladi. Shuningdek, u o’zini-o’zi boshqarish malakasiga ega bo’ladi, vaziyat va holatga qarab ish yurita oladi. Bu yoshdagi bolalar xatga-harakatlari va motivlari ularning o’zlariga beradigan baholariga qarab "Men yaxshi bolaman” emas, balki bu xatti-harakatlar o’zgalar ko’z o’ngida qanday namoyon bo’lishiga qarab baholanishini tushuna boshlaydilar.

Bola maktab ta’limiga bog’chada tarbiyalanyotganida tayyorlanadi.

Maktabga kelish arafasida bolaning so’z boyligi o’z fikrini bayon eta oladigan darajada ortadi. Agar bu yoshdaga normal rivojlanayotgan bola o’z nutqida 500-600 so’zni ishlatsa, olti yoshli bola 3000-7000 so’zni ishlatadi. Boshlang’ich sinf yoshidagi bolalar nutqi asosan ot, fe’l, sifat, son va boglovchilardan iborat bo’ladi. Bu yoshdagi bolalar o’z nutqlarida qaysi so’zlarni ishlatgani afzalu, qaysilarini ishlatish mumkin emasligini farqlay oladilar. 6-7 yoshli bola o’z jumlalarini murakkab grammatik tizimda to’za oladi. Bola butun bolalik davrida nutqni jadal ravishda egallab borib, nutqni o’zlashtirishi ma’lum bir faoliyatga aylana boradi, 7-9 yoshli bolalarning o’ziga xos yana bir xususiyati bola nutqida o’z fikrini bayon etibgina qolmay, balki o’z suhbatdoshining diqqatini o’ziga jalb qilish uchun ham gapiradilar,

Bu davrda yozma nutq ham shakllana boshlaydi. Yozma nutq jumlalarni to’g’ri to’zish va so’zlarni to’g’ri yozishga ma’lum talablar quyilganligi bilan harakterlanadi,

Bola so’zlarni qanday eshitgan bo’lsa, shundayligicha yozilmasligini bilishi, ularni to’g’ri talaffuz etishi va yozishga o’rganishi zarur. Yozma nutqni egallash asosida bolalarda turli matnlar haqidagi ma’lumotlar yuzaga keladi. Bu davrda yozma nutk endigina shakllana boshlaganligi bois, bolada hali o’zi yozgan fikrlarni, so’z va harflarni nazo rat etish malakasi hali rivojlanmagan bo’ladi. Lekin unga ijod qilish imkoniyati beriladi. Ushbu mustaqil ijodiy ish maktab yoshidagi o’quvchilarda berilgan mavzuni anglash, uning mazmunini aniqlash, fikrini bayon etish uchun ma’lumot tuplash, muhim jihatlarini ajratib olish, uni ma’lum ketma-ketlikda bayon etish, reja to’zish malakasini yuzaga keltiradi. Jumlalarni to’g’ri tuzish, aynan shu mazmunga mos so’zlarni topish va ularni to’g’ri yozish, tinish belgilarini to’g’ri qo’yish, o’z holatlarini topa olish va to’g’rilash aqliy rivojlanishning ko’rsatkichlaridan hisoblanadi.

O’qish faoliyati kichik maktab yoshidagi o’quvchining aql-idroki, sezgirligi, kuzatuvchanligi, eslab qolish va esga tushirish imkoniyatlarining rivojlanishi uchun muhim shart-sharoitlar yaratadi, hisoblash malakalarini shakllantiradi. Ta’lim jarayonida ularning bilimlar ko’lami kengayadi, qiziqishlari ortadi, ijodiy izlanish qobiliyati rivojlanadi, ularda tafakkurning faolligi, mustaqilligi ortadi, aqliy imkoniyatini ishga solish vujudga keladi. Mazkur yoshdagi bolalar o’z idroklarining aniqligi, ravonligi, utkirligi bilan boshqa yosh davrdagi insonlardan keskin farq qiladi. Ular har bir narsaga berilib, o’ta sinchkovlk bilan qarashlari sababli idrokning muhim xususiyatlarini o’zlashtirish imkoniyatiga ega bo’ladilar.

7-10 yoshdagi o’quvchining idroki, uning xatti-harakati, o’yini va mehnat faoliyata bilan bevosita bog’liqdir. O’quvchi o’zining ehtiyoji, mayli, qiziqishi turmush sharoitiga mos, shuningdek o’qituvchi tavsiya etgan narsalarni idrok qiladi.

Birinchi sinfga kelgan bola predmetlarning rangi, shakli va kattaligani, ularni makonda joylashishini bilish bilan, birga ularni taqqoslay oladi. Maktabda muvaffaqiyatli o’qish uchun bola sensor rivojlanganlik darajasini yuqori bo’lishi juda muxim. Maktab yoshiga kelib, normal rivojlanayotgan bola rasm va suratlar real hayotni aks ettirayotganligini yaxshi tushunadilar. Shuning uchun ham surat va rasmlarda nimalar aks ettanini real hayetga taqqoslagan holda bilishga harakat -qiladilar. Bola rasmlarda atrof- hayotdagi narsalarni kichiklashtirib tasvirlanganligini anglay biladilar. Bu tasvirlar

bolalarda estetik va badiiy didni rivojlantiradi. Chunki, bola shu rasmlar orqali olam go’zalligini, uning turfa ranglardan iborat ekanligini anglaydi, ajratadi va o’z munosabatini bildira oladi.

Tafakkurning rivojlanishini kichik maktab yoshidagi bola psixikasining sog’lomligida, uning bilish faolligida ko’rish mumkin. Bolaning qiziquvchanligi, asosan, atrof-olamni bilish, o’rganishga qaratilgan bo’ladi. Bola o’ynab turib, olam sir-sinoatlari, sabab-hodisalari va bog’liqlaridan xabardor bo’lishga intiladi. Masalan, bola o’zi mustaqil ravishda qanday predmetlar suvda cho’kishi, qaysilari esa suzishni tadqiq qila oladi. Bola aqliy munosabatlarda faol bo’lsa, u bugunchalik ko’p savol beradi va bu savollar, asosan, xilma-xil bo’ladi, Bolani qor, yomgir qanday yohishi, quyosh kechasi qayerda bo’lishi, mashina qanday qilib yurishi, yerdan osmongacha bo’lgan masafani bilishi juda qiziqtiradi. Bu ularning «Nima uchun?», «qanday qilib?», «Nima orqali?» kabi savollariga javob olishga qaratilgan bo’ladi. Bu yoshdagi bolalar asosan o’zlari ko’rib turgan narsa haqida chuqurroq fikr yurita oladilar. Bu yoshdagi bolalar tafakko’rining asosiy turi obrazli tafakkurdir.

6-10 yoshli bola mantiqiy fikrlay oladi, lekin, bu yosh asosan ko’rganlariga tayanib, ta’lim olishga senzitiv bo’lgan davr hisoblanadi. So’zsiz bugungi jamiyatimizda bolalarning aqliy rivojlanishi yangi bilimlarni tuzilish tipiga ham bog’liq bo’lib, ular ma’lum darajada shakllangan kattalar tomonidan tuziladi. Chunki, aqliy rivojlanish ijtimoiy omillar bilan belgilanadi-individ ijtimoiy munosabatlar bilan o’zgaradi. Bolaning maktabda muntazam ravishda o’qishga o’tishi uning atrof-hayotdagi narsa-hodisalarga nisbatan fikrini va munosabatlarini o’zgarishiga olib keladi. Kichik maktab yoshidash o’quvchilarning tafakkuri mantiqiy fnkrlash, muloxaza yuritish, hukm va xulosa chiqarish, taqqoslash tahlil qilishning turli usullarini qo’llashdek o’ziga xos xo’susiyatlari bilan maktabgacha yoshdagi bolalar va o’smirlardan farq qiladi. Ta’lim jarayonida tafakkur operasiyalariga, mustaqil fikrlashga o’rgatish kichik maktab yoshidgi o’quvchilarni kamol toptirishning garovidir.

O’quv faoliyati psixik funksiyalarni yuqori rivojlanganlik darajasini talab etadi. Bolaning dikkati, xotira va tasavvuri mustaqil tus ola boshlaydi. Lekin, odatdagi holat va

vaziyatlarda bolaga o’z psixik funksiyalarini yuqori darajada Tashqil etish hali birmuncha murakkabdir.

6-7, 10-11 yoshli bolalar bilish jarayonlaridagi ixtiyoriylik irodaviy zo’riqish asosidagina, bola o’zini atrofdagilarning talabi yoki shaxsiy harakatta intilgandagina yuzaga kelishi mumkin.

Boshlang’ich sinf o’quvchilarida diqqatni irodaviy zo’r berish bilan boshqarish va vaziyatga moslash imkoniyati yaxshi bo’lmaydi. Buning asosiy sababi, ularda ixtiyoriy diqqatning kuchsizligi va beqarorligidir. Bolalarda ixtiyorsiz diqqat ko’proq rivojlangan bo’ladi. Boshlang’ich sinf o’quv materiallarining yaqqolligi, yorqinligi, jozibadorligi, o’quvchida baxtiyor his-tuyg’ular uyg’otadi, irodaviy zo’riqishsiz, osongina fan asoslarini egallash imkonini beradi. 1-2 sinf o’quvchilari diqqatining o’ziga xos xo’susiyatlaridan biri - uning yetarlicha barqaror emasligidir. Shuning uchun ham ular o’z diqqatlarini muayyan narsalarga qarata olaydilar va diqqat obyektlar ustida uzoq tura olmaydi.

Ta’lim jarayoni kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning ixtiyoriy, barqaror, mustahkam, kuchli, faol ongli diqqatni rivojlantirishga qulay shart-sharoit yaratadi. Bilim olish jarayonida mustaqil aqliy mehnat qilish, misol-masalalar yechish, mashqlar bajarish, takrorlash irodaviy zo’r berish jarayonida ixtiyoriy, ongli diqqat tarkib topadi.

Bo’ yoshdagi bolada ixtiyoriy diqqatni to’plash, Tashqil qilish, uni taqsimlash, ongli ravishda boshqarish o’quvi shakllana boshlaydi. Kichik maktab yoshidagi bola ma’lum darajada o’z faoliyatini o’zi mustaqil rivojlantira oladi. U o’z rejasini, u yoki bu ishni qanday ketma-ketlikda bajarishini so’z bilan ifodalab bera oladi. Rejalashtirish so’zsiz bolaning diqqatini Tashqil eta oladi va rivojlantiradi. Ularda ixtiyorsiz diqqat ustunlik qiladi. Kichik maktab yoshidagi bolalar so’zsiz o’z diqqatlarini aqliy masalalarga qarata oladilar, lekin bu juda katta irodaviy kuchni va yuqori motivasiyalarni Tashqil etilishini talab qiladi.

Bolaning xayoli tevarak-atrof taassurotlari, tasviriy san’at asarlarini yetarli darajada aks ettirishda vujudga keladi. Siymolar, shartli belgilar, tabiat manzaralari jamlanib, o’quvchilarda xayol paydo bo’ladi.

O’quv faoliyati boladan berilgan o’quv materiallarini esda saqlab qolishni talab etadi. o’qituvchi o’quvchisiga nimalarni eslab qolishi zarurligi haqida ko’rsatmalar beradi. O’quvchi nimani eslab solishi kerakligini takrorlaydi, uni tushunib olishga harakat qiladi. Lekin bu yoshda ixtiyorsiz xotira, shubhasiz, ustunlik qiladi. Bolannng xotirasida saqlab qolishini asosan uning ishga bo’lgan qiziqishi belgilab beradi. O’quv materialini tushunish, eslab qolishning asosiy sharti hisoblanadi.

Dars jarayonida o’qituvchi turli vaziyatlarni tasavvur qilishni so’raydi. Bu holat. albatta, biron-bir yordamchi qurollar-predmetlar, maketlar, sxemalar bo’lgan taqdirdagina o’quvchi tasavvo’rini rivojlantirishi mumkin. Aks holda bu yoshdagi bolalar mustaqil tasavvur harakatlar qilishga qiynaladilar.

Psixolog Piaje tadqiqotlarida 6-7 yoshli bolalardan turli xil balandlikdagi idishlardagi suv miqdorini belgilash so’ralgan. Bolalar suv miqdorini bir-biri bilan teng bo’lgan idishlarda ko’rganlaridan so’nggina o’z javoblari noto’g’riligini bilganlar.Kichik maktab davrida tasavvur asosan bolalar rasm chizayotganlarida, shuningdek ertak va hikoyalar tuqiyotganlarida rivojlanadi. Kichik maktab yoshidagi bolalar tasavvuri juda keng va xilma-xil bo’ladi. Ayrim o’quvchilar real borliqni tasavvur etsalar, boshqalari esa fantastik obraz va vaziyatlarni tasavvur etadilar. Shu bois kichik maktab yoshidagi bolalarni realistlar va fantazyorlarga ajratish mumkin. Bolalar ko’pincha o’zlariga ma’lum siymolar, syujetlardan foydalangan holda yangi obrazlarni tasavvur etadilar, yaratadilar. Bu tasavvurlar zamirida ularning qurquvni yengishi, do’st topishi, xursandchilik hislari yotadi. Bundan tashqari tasavvur terapevtik natija olib keluvchi faoliyat sifatida ham namoyon bo’lishi mumkin. Bola real hayotda qiyinchiliklarga duch kelib, ulardan chiqib keta olmagan holatda ko’pincha xayolga beriladi. Masalan, mehribonlik uyida tarbiyalanayotgan bola o’zining hamma havas qiladigan oilasi, uyi bo’lishini, bu uyga o’g’rilar kelib qolsa, u qahramonlik qilinganini tasavvur qiladi. o’z tasavvurida yaxshi yoki yomon holatlarni boshidan kechirgan bola o’zining kelgusi xatti- harakatlari motivasiyasi uchun zamin tayyorlaydi. Kattalarga nisbatan tasavvurning bolalar hayotida ahamiyati juda katta. Bola tasavvur qilib atrof-hayotni chuqurroq bila boshlaydi, o’z-o’zining shaxsiy tajribasidan tasavvur yordamida chetga chiqa oladi, ijodiy layoqati rivojlanadi, shaxsiy xususiyatlarining rivojlanishiga xizmat qiladi.