oxucuya həqiqət öz-özlü y ü n d ə b əlli olacaq. Lakin A .X odzkonun çoxsahəli
yaradıcılıq fəaliyyətinə, xüsusilə “K oroğlu” nun ingilis dilindəki n əşrin ə bu
qeydlər hansı yeniliyi gətirir? B u sorğunun cavabı h ər şeydən öncə, u n udul-
muş varisliyin tontonosi dem okdir, onu odalot vo həqiqotin bərpası kim i do
səciy y ələn d irm ək m üm kündür.
Bu gün bizə aşkar olur ki, A .X odzkonun C ənubi A zərbaycandan öm rü-
nün son günlərini keçirdiyi P arisə apardığı “K oroğlu” eposunun əlyazm ası
Hacı M irzo İsg ən d ə rin təşəbbüsü ilə q ə lə m ə ahnm ışdır.
D astanın söyləyicisi (inform atoru) A şıq Sadıq adı ilə şöhrət qazanm ış
Sadıq bəy olm uşdur.
D astanı M irzə Ə bdülvahab q ə lə m ə alm ış, M irzə İsgəndərin n ö k ər və
qulluqçuları - M irzə M ehdi G ilani, H əzrətq u lu bəy və Y aqub bəy isə b u işə
şahidlik etm işlər.
Q ələm ə alınm a tarixi: çərşənbə günü, rəbiüləvvəl ayının 15-i, hicri-qəm əri
1250-ci il.
Ə lyazm asm ın m ü əllifındən soraq verən son qeyd isə belədir: “B u n üs-
xəni ə v v ə ld ə n -a x ıra q əd ə r M ahm ud xan D ünbüli Dircuy toplam ışdır. M ətn
düzgtindür, lakin tü ık i rəsm ü l-x ə ttin d ə bir n eçə səhv gedibdir. U lu M irzə
İsgəndər bunu qeyd etsə də, onları d ü zə ltm əy ə fürsət o lm adı” .
E tiraf etm əliyik ki, “Koroğlu” dastanını toplayıb əlyazması şəklində hazır-
layanlann özləri b arə d ə vermiş olduqları bu m olum ata nə şorh, n ə də izah ver-
m əyə ehtiyac qalır. Yaşadıqları yüzillikdə m ədəniyyət tarixim iz üçün misilsiz
xidm ət göstərm iş olan bu şəxslər eposun ilk əlyazm a nüsxəsinin əbədiləşdiril-
məsi işindo öhdələrinə düşən vəzifələri böyük həvəslə yerinə yetirm işlər. O n-
ların adları bəlli olsa da, şəxsiyyətlərini m üəyyənləşdirm ək m üm kün olm adı və
şiibhə etm irik ki, bu vəzifə g ələcək araşdırıcılan dərindən maraqlandıracaqdır.
A zorbaycanda p ərv ə riş tapıb Fransada qorunan A zərbaycan qəh rəm an lıq
eposunun tam halında olan bu ilk əlyazm a nüsxəsinin süjet xətti, m övzu və
ideya əlvanlığı, obrazlar sistemi, poetik fiqurları, bədii xüsusiyyətləri, tarix i-
liyi, xalq hekayəçiliyi ən ə n ələri ilə bağlılığı və özgə bu kim i onlarla problem i
b arədə b əh s açm aq fıkrində deyilik. Ç ünki bu, h ər şeydən qabaq, ay n c a araş-
dırm a m övzusudur vo sözsüz ki, g ələ c ə k d ə b elə bir addım atılacaqdır. Orası
da var ki, görünür, bu b arədə fikir sö y lə y ən lər yenidən öz yazdıqları ü zə rin ə
qayıdacaq, b ilə rək d ən dediklərini, yaxud bilm əd ən söylədiklərini gö tü r-q o y
edəcəklər. Y eni b aşlayanlar isə yəq in ki, bu m ə n zə rə y ə yeni aspektdən, sağ -
lam m övqedən yanaşacaqlar. Burada isə əlyazm ası ilə bağlı b əzi üm də, sə c iy -
yəvi m əqam ları n ə z ə rə çatdırm ağı m əq səd y ö n lü saydıq.
B ütövlükdə bu dastan - əlyazm ası d axilində cərəyan edən had isələrin
m əntiqi ardıcıllığı ilə səciy y o lən ən dolğun süjetə, zəngin epizodlara m alik
yetkin bir folklor incisidir.
6 r>o
M araqlıdır ki, ilk m əclisd ə (qolda) öz m əcrasına başlayan əhvalatlar son
m əclislərdə özünün m əntiqi həllini tapır. K öpüklü suyu içib kor-peşm an ata-
sının yanm a qayıdan R övşən M irz ə Sərrafın bu sözləri ilə qarşılaşır: “Evin
yıxılsın, səni görüm övlad üzüno hosrot qalasan, necə ki, nıoni öz üztino h o s-
rə t qoydun!” Q əribədir ki, atanın övladına qarşı yönəldilm iş b u narazılıq aktı,
özgə sözlə, qarğışı dastanın əsas leytm otivinə çevrilir. Bu, h ə r şeydən öncə,
onda özünü göstərir ki, Koroğlu N igarla, P ərizad xanım la evlənsə də, yenə də
övlad üzünə həsrət qalır, bu nisgil bütün həyatı boyu onu düşüncələrə qərq edir.
Y axud yenə birinci m əclisdə M irzə S ərra f ölüm yatağında olarkən oğluna
vəsiy y ətin d ə bildirir ki, onu d əfn etdikdən sonra A zərbaycana getsin. İran
şahı onu tə ləb edəcək. Şahın yanına gedib əm rlərin ə tabe olsun. Bu v əsiy y ə-
tin n ə tic ə si ilə də son m əclisdə qarşılaşırıq. Q ocalm ış, həyatın, zəm anənin
h ər ü zü n ü görmüş K oroğlu İsfahana şah A bbasın hüzuruna gedərkən yolda
A lm as xanla Bəhram xan tə rə fın d ən öldürülür.
D astanda başlanğıcı və m ən tiq i yekunu olan bu kimi m acəralar çoxdur.
Eposun m əzm unu, süjet axarı ilə tanışlıq belə bir q ən a ət doğurur ki, bu əly az -
ması sonrakı “K oroğlu” variantlarının əsasını, kökünü, m ayasını, başlanğıcını
təşkil etm iş, buradakı ək sər m acəra v ə əhvalatlar sonrakı variantlarda (h əm -
çinin ayrı-ayrı nəşrlərdə) bu və ya digor fərqlərlə qorunub saxlanmışlar. Bunun-
la belə, elə epizodlara, motivlərə də tosadüf edilir ki, onlar ancaq bu olyazması
ilə bağlı olaraq qalır. Belə epizodlar daha çox m üstəqil moclis - qol səciyyəsi
daşıyırlar və başlıca olaraq onları aşağıdakı şəkildə üm um iləşdirm ək olar:
- Koroğlunun N igar xanımı Ç əm libelə apararkən fırəng oğlu ilə qarşılaş-
m ası (beşinci m əclis);
- K oroğlunun erm əni tacirini soym ası (yeddinci m əclis);
- N ə z ə r Cəlalinin dəstəsi ilə K oroğlunun üstünə gəlm əsi, Eyvazın acıq -
lanıb Çəm libeli tərk etm əsi, onun B olu bəylə b irləşib K oroğluya qarşı çev ril-
m ə si (onuncu meclis).
Q eyd edilənlər dastanın əsasən n əsr (yurd) hissəsinin hazırda bəlli olan
“ K o ro ğ lu ” qollarm a (yaxud süjetinə, epizodlarına) gətirdiyi əlavələrdir. Ş eir-
lərə - n ə ğ m ə lə rə gəldikdə isə o nlar haqqında yalnız bir söz d em ək m üm kün-
dür: dastanın bütün lirik silsiləsi orijinal örnəklərdir, onlar aşıq-saz məclisinin,
xalq şeri üslubunun ən ə n ə lə ri zəm in in d ə form alaşm ışdır. Ö lçü, ritm, vəzn,
qafıyə əlvanlığı isə yüksək poetik səviyyədədir.
D astanda üç klassik şeir n ü m u n ə sin ə də (üçüncü və on ikinci m əclislər)
tə sad ü f olunur ki, bunun da süjetə daxil edilm əsi təsadüfı deyildir. Bu, hər
şeydən öncə onu təsdiq edir ki, əlyazm ası birbaşa inform atordan (söyləyici
- ifaçıdan), yaxud aşıq -saz m ə clisin d ən yazıya alınm am ış və çox güman ki,
qabaqcadan toplanmış m üəyyən m ətn əsasında hazırlanm ışdır. Bunu sübuta ye-
7 no
Dostları ilə paylaş: |