QEYD VƏ ŞƏRHLƏR
Dastanın b əzi epizodlarında İran ölkə, A zərb a y ca n isə vilayət kim i v eril-
m işdir. Bir çox yerlordə isə bu ölkə, h əm çin in orazi adları arasm da fə rq q o -
yulm am ış, onlar paralel şə k ild ə işlənm işlər.
Eyvazm şəxsiy y ətin ə aid ed ilən “b ir k ö n ü ld ə n m in könülə ona aşiq o ld u ”
epiteti daha çox onun igidliyini, cə surluğunu səciy y ələn d irir.
I
Ş ah A b b a s -
X III m ə clisd ə xatırladılan II Şah A bbas (s.210) əslin d ə ta -
rixi şəxsiyyət olan I Şah A bbasdır. 0 , 1 5 8 6 -1 6 2 9 -c u illərd ə hakim iyyətdə o l-
m uşdur. “S əfəvilər öv lad ı” ifad ə sin d ə isə b ü n ö v rəsi I Şah İsm ayıl tə rə fin d ən
qoyulan səfəvilər sülaləsi n ə z ə rd ə tutulur.
Q ıra t
- Törənişi su cin sin d ən olan bu adın etim ologiyası b arədə əsa sə n
iki fıkir bəllidir. B irinci m ü la h iz əy ə görə Q ırat sözünün kökü olan qır “qor,
o d ” m ənalarm ı daşıyır. İkinci açıqlam aya g ö rə isə “ q ır” ifadəsi “b o z ” sö z ü -
nün sinonim i olub rən g bildirir.
K ö p ü klü bulaq
(yaxud Qoşabulaq) - daha çox m ifık görüşlərlə bağlı olub
istər klassik, istərsə də folklor öm ək lərin d ə geniş yayılm ış dirilik suyunu
(əbədi həyat) yada salır. Eposa görə, köpüklü b ulağın suyu bir sıra əsatiri ə la -
m ə tlə rə malikdir: G ündoğan v ə G ünbatandan doğan ulduzlarm toqquşm ası
n əticə sin d ə köpüklənən bu su k o r gözləri sağaldır; o n u içən düzüb-qoşan,
çalıb-çağıran şair-aşıq olur; suyunda çim ən yenilm əz, basılm az, m əğlubedil-
m əz keyfıyyətlərə y iy ələn ir v ə s.
M is r i qılınc
- “M isir” sözünün etim ologiyası ə s a sə n iki istiqam ətdə
yozulm uşdur. Birinci m ü lah izəy ə görə, g ö y d ən düşən ildırım parçasından
d ü zəld ilən M isri qılınc g ünəşlə, işıqla, ildırım la, odla bağlı m ifık səciyyə d a -
şıyır v ə daha çox antropom orfık M itr-M isr-M e h rlə əlaqədardır.
İkinci fıkrə görə isə qılınc M isir ustaları tə rə fm d ə n hazırlandığı üçün bu
adı daşıyır. Ö zgə sözlə, ildırım parçasından ilk qılm cı M isir ustaları d ü z ə lt-
miş, sonralar isə bu sə n ə tə y iy ə lə n ə n lə r bu ustaların şagirdləri, davam çıları
sayılm ışlar.
S u lta n M u r a d
- D astanda adı çə k ilə n bu obraz tarixi şəxsiyyətdir.
0 , IV M urad adı ilə 1 6 2 3 -1 6 4 0 -cı illərdə T ürkiye sultanı olm uşdur. IV M u ra-
dm hakim iyyəti dövründə O sm anlı im periyası özünün zirv ə p illəsinə y ü k sə l-
mişdir.
“F ir ə n g o r d u s u ”,
“F irəng padşahım n v əz irin in o ğ lu ” , “Firəng o ğ lu ”
- m ətn d ə olan bu ifad ə lər daha çox avropah, əc n əb i, xarici anlam larında işlən -
m işdir. B u cəhətə ə k s ə r folklor ö rn ək lə rin d ə tə s a d ü f olunm aqdadır. X II y ü z -
illiyin ə rə b tarixçisi U sam a ibn M ünqizin “N ə s ih ə t k ita b ı” nda belə bir qeyd
verilm işdir: “F irəng m üsəlm anlar arasında avropalılara verilm iş ümumi addır” .
H dzrət Ə li
- M ə h əm m əd p ey ğ əm b ərin k ürəkəni, qızı F atim ənin əri.
656-cı ildə O sm an ö ldürüldükdən sonra x əlifə elan edilm işdir. 6 6 1 -ci ildə
K ufə m əscidində q ətlə yetirilm işdir. M ü səlm an aləm in d ə Əli islam dan q a-
baqkı bir çox A llahlar sim asında, epik ə fsa n ə q əh rə m a n la n sifətin d ə təsəvvür
olunmuşdur. O , islam rəv a y ətlə rin in ən m ə şh u r q əhrəm an lan n d an sayılmışdır.
H ü se y n ə lix a n Q a ca r
- D astanda İrəv an sərdarı kim i səciyyələndirilən bu
şəxs iyirmi il hakim iyyətdə olm uşdur. İngilis səyyahı C eym s M orierinin yaz-
dığına görə o, “ ...öz tabeliyindəki y erlə rd ə xüsusi sə lah iy y ətə m a lik olmuş,
hakim iyyətə qarşı çıxanları ciddi cəzalandırm ışdır” . A .S.Q riboyedovun sözləri
ilə deyilsə “ ...Hüseynəlixan Allahdan sonra birinci adam sayılırmış. Bütün döv-
lə td ə isə (İran şahlığı n əzərd ə tutulur - İ.A .) üçüncü şəxs im iş” (A.C.FpHÖoe-
noB. Ilo jiH o e c o ö p aıiH e
c o h h h c h h h
,
to m
I, CaHKT-
nexepöypr, 1889, c.42).
Ç ə m lib e l-
mifoloji səciyyəsinə görə dağ kultu (dağ ruhu) ilə bağlıdır. Adm
m ə n a çalarlarına görə isə Ç əm libel şam ağacları ilə örtülm üş, əh a tə olunm uş
yer, dağ beli, dağ yam acı, həm çin in çən li, çiskinli bel anlam larm ı daşıyır.
D astanda işləd ilən “ İki padşahın arasını tutub” cüm ləsində m ə h z İran
(G üney A zərbaycan) ilə T ürkiyə hüdudlarındakı ərazi, özg ə sözlə, Çəm libel
n ə z ə r d ə tutulur. Ç əm libelin coğrafı m əkanı, m övqeyi b arə d ə xüsusi qeyd ve-
rilm iş “ K oroğlu” eposunun təbd illərin in b irin d ə yazılır: “ Ç əm libel S ebastiya-
n m q ərb tərəfm dədir. D ağılm ış qalası, k ö h n ə tikintisi indi də durur v ə həm in
adla tanmır. Sebastiyadan sonra gözəl bağları, m üxtəlif m eyvə ağacları, zəngin
tə b iə ti olan A rdova çölündən keçib bir gün yol gedib ora çatırsan. Ç əm libel
şam ağacları ilə örtülm üş m eşəlik dağıdır, sərin, təm li suyu var” (Koroğlunun
nağılı, G iziroğlu və H əm zə b ə y lə baş verm iş əhvalatlar, Tiflis, 1897, s.20).
Ö zg ə bir qaynaqda qeyd edilir ki, Ç əm libel İranm A zərbaycan vilayətindəki
S alm ast yaxınlığında, yaxud da T ürkiyədə - Sebastiya tə rə flə rd ə yerləşir. Bu
b axım dan “N əğ m ə lə r kitabı” ndakı m əlum atlar da dəyərlidir. O rada xatırladı-
lır ki, K oroğlunun m əskunlaşdığı Ç əm libel G əm i və Q ars arasm dakı Soğanlı
ad lı m eşolikdə yerləşir (M .İlyas. “N əğ m ə lə r kitabı” , Təbriz, 25 yanvar,
1721 -c i il. Əlyazm asm ın fotosurəti A zərbaycan M EA N izam i adma Ə dəbiyyat
İn stitutunun elmi arxivi, inventar JV
96O8).
C ə la li K o r o ğ lu
- D astanın ə k s ə r epizodlarında K oroğlunun (həmçinin
N ə z ə r Cəlalinin) belə adlandırılması təsadüfi deyildir. Bu dastandakı bir çox
m o tiv lərin real tarixi hadisələrlə səsləşdiyini aşkar edir.
E posla bağlı n əğm ələrin, h əm çinin K oroğlu haqqında rəv ay ət v ə heka-
y ə tlə rin yaranm ası və form alaşm ası X V I-X V II y ü zilliklərə tə sa d ü f edir.
Ö zg ə sözlə, “K oroğlu”nun bünövrəsi m əh z həm in yuzilliklərdə baş verm iş
ə z ə m ə tli kəndli hərək atı illərində qoyulm uşdur. Bu üsyan A zərbaycanda da
geniş yayılm ışdır. 1519-cu ildə T oqat ətrafında baş qaldıran qiyam ın rəhbəri
C ə la h n adı ilə bağlanan bu h ərə k atd a K oroğlunun da iştirakı güm an edilir.
A .T əbrizli yazılm ışdır: “ K oroğlu (bu həm in K oroğludur ki, indi aşıqların oxu-
duğu saysız-hesabsız n ə ğ m ə lə r qoşm uşdur), G iziroğlu M ustafa bəy m in n ofər
ilə (o, K oroğlunun silahdaşıdır, h ansı ki, n əğ m ə lə rin d ə çox yerdə onun admı
xatırlam ışdır).
Sonra özgə M ustafa bəy, Qaraqaş, dəli N əsib Y ola sığm az, Tanrı Tanımaz,
K öyəbaxan Çıplaq, K osa-kosa, Q ırlı, Qara Saad, A ğacan Piri. O nlar ham ısı
cəlali id ilər”
(A .fla B p n x e u H .
K ırara
H cropH H ,
M .,
“ H ay K a” ,
1973, c. 94-95).
K oroğlunun şəxsiyyəti b arə d ə özgə bir qaynaqda yazılır: “ ...aşıqlar qeyd
edirlər ki, Koroğlu 2 8 0 -2 9 0 il b iz d ə n öncə yaşam ışdır. B u isə İran şahı Şah
A bbas və Türk hök m d an Sultan M uradın d ö vrünə tə sa d ü f ed ir” (Koroğlunun
nağılı. G iziroğlu və B olu b əy lə baş verm iş əhvalatlar, I hissə, Tiflis, 1897.
M üqəddim ə s.2). Y axud, özgə b ir n əşrd ə də h əm in m ü la h iz ələ r təkrar olun-
m uşdur. O rada yazılır: “ K oroğlu əfsanəvi obraz, yaxud ehtim al edilən bir
adam olm ayıb real tarixi şəxsiyyətdir. H əm K oroğlu, h ə m də M ustafa bəy
1605-ci ild ə türk və fars zülm karlarına qarşı üsyan edən, öz igid d əstələri ilə
hər iki dövləti sarsıdan c ə la lilə rd ə n idilər ki, xalq onların şücaətini yaradıcı-
lıq süzgəcindən keçirib “ K oroğlunun n ağılı” m d ü zə ltm işd ir” (Bolu bəy, K o-
roğlunun nağıllarından biri, A leksandropol, 1900, s.2).
LÜĞƏT
A x ta rm a
- q ənim ət
A rə stə -
bəzənm iş, süslənmiş, hazır
A rzu m a n
- arzu, istək, həsrət
B a ca q lı
- pul vahidi
B az
- şahin, tərlan. Quş ovlamaq üçün
öyrədilən ovçu quşu.
B a zu
- qol, qüdrət, əzəm ət
B a z u b ə n d
(bazm ənd) - qolbağ
B ə d h e s a b -
nam ərd, haqsız
B ə d k u y -
pis təbiətli, bədxasiyyət
B ələn —
dağ aşırım ı
B ə n g
- toxum undan bihuşedici m ad-
d ə lə r hazırlanan bitki
B ə z m ə n d -
sinəbəndin qolları
B r o y
- yeri, get
B u lq a
- yaşm aq
B ü lə n d
- uca, yüksək
B ü r ü ş tə -
kövrək, quru, yaxşı bişm iş
B ü ry a n -
yanan, yanm ış
C a n sa ta n
- can alan
C ə r td ə k
- qara, arıq, quru
C ə sir
- körpü
C o m ə r d
- igid
C oşən
- polad geyim , zireh
C üda -
uzaq düşmüş, ayrılmış
C ü rə -
balaca, z ə rif
Ç a m x a m a
- çəm -xəm , naz-qəm zə
Ç a rva d a r
- m al-qara alverçisi, minik
heyvanm ı kirayə verən adam
Ç a y d a ğ
- hündür boylu, arıq
Ç eştə -
nahar
Ç ər
(ç ə r ə n ) - at xəstəliyi
Ç in i-M a ç in
- şifahi ədəbiyyat öm əklə-
rində Çin və M ancuriyanın işlənm ə
form ası
Ç odar
- qoyun alveri ilə məşğul olan
şəxs
Ç ovkan -
atla oynanılan top oyununda
topu vurm aq üçün başı əyri uzun ağac
D am an
(d a m ən ) - ətək
D a şta n m a q
- hücum etmək
D a ş tü lə k
- təcrübəli at
D ə h n ə -
cilovun atın ağzına keçirilən
hissəsi
D ə lil-d ə la y il
- n əsihət
D ə n lu q
- əm ək haqqı, pul
D id a r -
üz, camal, görm ə, ziyarət
etm ə
D id ə
- göz
D ila r a -
ürəkaçan, könülaçan, sevgili
D in a r
- ərəb xəlifəliyində qızıl pul,
sonralar qəpiyə bərabər pul vahidinin
ən kiçik hissəsi
Ə b rişim
- ipək
Ə ləm -
bayraq, kədər, qəm , savadlı,
bilikli
Ə lə n g ə -
arıq, əldən düşmüş
Ə l i f -
Şərq ədəbiyyatı və folklorunda
şux qam ətlilik simvolu.
Ə sr ə m ə k
- qızmaq, coşmaq
Ə şrəfı -
qızıl pul vahidi, həm də qadın
ziynəti kimi istifadə olunub
F ə rra ş -
xidm ətçi, qulluqçu
F ə rş -
döşənəcək, ayaq altına salına-
caq şey, palaz
F ə tta n
- fitn ək ar, araqarışdıran;
cazibəli
G ərd iş -
dolanmaq, gəzinti, zəm anə
H ə m a -
qızdırma
H ə rc a y i -
h ər yerdə olan; sərsəri,
d ərbədər
H o y (h o v
) - köm ək, dada çatmaq
H ü v e y za -
bəlli, aşkar, zahir
K a r -
iş
K ə b ir
- böyük, ulu, yaşlı, ciddi
K ə b r -
atəşpərəst
K ə h ərka n -
daş-qaş m ədəni
K ö fta n -
danışıq, söz-söhbət
K ö ltə k ə l -
kiçik boylu, qüvvətli kəl
K u h -
dağ
K ü r -
özbaşına, dəlisov
K ü r b ə -
pişik
K ü ru r -
yarım milyon
K iiştü -
güləş
Q aııçırğa
(qançarha) - y əhərin qaşla-
rında şey bağlamaq üçün olan nazik
qayışlar
Qanı -
qane
Q anm aq
- doymaq
Q əflə -
dəvə karvanı
Q ə lə n d ə ra n ə
- özbaşına, q a y d a -
qanuna tabe olmayan
Q əni
- dövlətli, varlı, zəngin
Q əsəm -
and, and içm ə
Q olçaq -
qalın parçadan, dəridən h a -
zırlanmış xüsusi qol geyimi, sarğı. Q ə -
dim zamanlarda döyüşdə qola taxılan
dəmir örtük.
Q ran
- İranda pul vahidi
Q u b a r
- toz; qəm -qüssə
L a f
- boş, m ənasız söz
L e y
- alıcı quş
L əh d -
qəbr
L əka tə -
əxlaqsız qadın
L əkə
- alçaq, düşkün
L ə p ə -lə p ə -
tala-tala
L əşk ə r
- ordu, qoşun
M e y d a n g ə r d -
m eydan qızışdıran,
m eydanda cövlan edən.
M əs
- m əsm ə, qaşa yaxdan boyaq
M ə s a f
- döyüş, vuruş, dava meydanı
M əşriq
- Şərq; günəşin doğduğu tə rə f
M oj -
ləpə, dalğa
M ü rğ -
quş
N a ib -
canişin
N am -
ad
N a m d a r -
adh, şöhrətli, igid, q əh -
rəm an
N e ştə r
- cərrah bıçağı
N ə fır -
şeypur; xəbər yayan
N əm əkbəhram
- çörək itirən, h aq q -
say bilm əyən
N u zla
(m u zla ) - xəstəlik növü
Ö h d e lə m ə k -
öhdəsindən gəlm ək
P a s -
bir qədər, bir müddət
P a y ə n d a z -
ayaq altına salınan şey
P e y m a n ə -
əhd, söz vermə
R ə n c id ə
- incikli
R ik a b -
üzəngi
R iz ə - r iz ə
- tik ə -tik ə
S a b ığ ın
- sorağın
S a q i
- su verən; içki m əclisində şərab
paylayan
S eyla b
- sel suyu, sel halında şiddətlə
axan su
S ey ra ğ ıb
- it düşm ən
S eyva n
- çadır, günlük
S ə d
- yüz
S ə ğ ir -
kiçik, həddi-buluğa çatmamış
S ə m ə n b ə r -
sinəsi yasəm ən kimi ağ,
y asəm ən sinəli
S ə r -
baş
S ə rk a r -
başçı, böyük
S on
- övlad
S o vla m a q
- itilətm ək
S ü ksü n -
peysər
S ü rb ə -
dəstə, qatar, cərgə
Ş a h a d -
d əyirm an haqqı olaraq
verilən dən, un
Ş a lq a m e ləm ək -
dağıtmaq, tarmar
eləm ək
Ş eşp ə r -
altı dilli toppuz
Ş u riş
- qarışıqlıq, çaxnaşma.
Tanab -
ip
Tərsa -
xristian, xaçpərəst
Tir
- ox
Tuncu -
qoşulm am ış və doğmamış
iribuynuzlu heyvan
Tunm aq -
süzm ək
Tün -
d əstə, yığın, bölük
Ü ftan -
yıxılmış, düşmüş
Vec -
şey, mal
V əsvəsə -
şübhə, tərəddüd
Yazı -
düz, çöl
Z ə r d -
sarı, əti yeyilən quş
Z ib a -
bəzəkli, yaraşıqlı, gözəl
Ö n s ö z
M Ü N D Ə R İC A T
.4
K O R O Ğ L U
(Paris nüsxəsi)
B irinci m ə clis ............................................................................................................... 13
İkinci m əclis ..................................................................................................................19
Ü çüncü m ə c l i s ...............................................................................................................24
D ö rd ü n cü m ə c l i s ...........................................................................................................51
B e şin c i m ə c l i s ...............................................................................................................73
A ltın c ı m əclis .............................................................................................................. 90
Y ed d in c i m ə c l i s ...........................................................................................................108
S əkkizinci m əclis ...................................................................................................... 115
D oqquzuncu m ə c l i s ....................................................................................................129
O nuncu m ə c l i s ............................................................................................................. 155
O n b irinci m ə c l i s ........................................................................................................ 174
O n ikinci m əclis ........................................................................................................ 190
O n ü çüncü m əclis ..................................................................................................... 210
Q e y d lə r v ə ş ə r h l ə r
..................................................................................................... 218
L ü ğ ə t
..............................................................................................................................221
Buraxılışa məsul:
Texniki redaktor:
Tərtibatçı-rəssam:
Kompyuter səhifələyicisi:
Korrektor:
Əziz Güləliyev
Rövşən Ağayev
Nərgiz Əliyeva
Aslan Almasov
Hüseyn Şahbəndəyev
Yığılmağa verilmişdir 09.11.2004. Çapa imzalanmışdır 13.05.2005.
Formatı 60x90 ’/ |6 Fiziki çap vərəqi 14. Ofset çap üsulu.
Tirajı 25000. Sifariş 118.
Kitab “Şərq-Qərb” mətbəəsində çap olunmuşdur.
Bakı, Aşıq Ələsgər küç., 17.
Dostları ilə paylaş: |