Palmer myths
Yüklə 253,2 Kb. Pdf görüntüsü
|
18 və beləliklə, bu adamlar öz evlərində qalıb sahibkarlıq bacarıqlarını işlətməklə öz qonşularını və dostlarını zənginləşdirə bilmirlər.
Ümumiyyətlə, azad bazarlar olan ölkələrdə yaradılmış bolluq heç də varlıların tələbatlarını ödəmək üçün deyil, daha aşağı sinfin arzularını ödəməyə xidmət edir. “Ford Motors“dan tutmuş “Sony”yə, “Wal-mart”adək zəngin sərvət yaradan şirkətlər varlıların deyil, aşağı və orta siniflərin zövqünü oxşamağa meyllidirlər.
Azad bazarlar heç kimə yer zəmanəti verməyən, yaxud kimsənin təsadüfi doğulması ilə girişə qadağan qoymayan “elitaların dövriyyəsi” kimi xarakterizə olunmağa meyillidir. “Varlı daha varlı, yoxsul isə daha yoxsul olur” ifadəsi azad bazarlara deyil, merkantilizm və siyasi himayədarlığa, yəni sərvəti hakimiyyətə yaxınlığın müəyyənləşdirdiyi sistemlərə xasdır. Bazarlar sistemində ümumi praktika bundan ibarətdir ki, varlı daha yaxşı imkana malik olur (lakin öz cəmiyyətlərinin standartlarına görə varlı kimi qalmaya da bilər), yoxsul isə varlanır və bir çoxu da orta və yaxud yuxarı sinfə keçir. Hər hansı bir anda tərifə görə əhalinin 20%-i gəlirin ən aşağı kvintilində, 20%-i isə ən yüksək kvintilində olacaq. Lakin bu o demək deyil ki, həmin kvintillər eyni miqdarda olan gəlirləri müəyyənləşdirəcək (çünki bütün gəlir qruplarının gəliri iqtisadiyyat genişləndikcə artır), yaxud gəlir kateqoriyaları həmişə eyni adamlar tərəfindən tutulacaq. Kateqoriyalar bir qədər otel otaqlarına, yaxud avtobus oturacaqlarına bənzəyir, onlar kimsə tərəfindən tutulur, lakin bunlar həmişə eyni şəxslər olmur. Bazar yönümlü cəmiyyətlərdəki gəlir bölgüsünü tədqiq edərkən, gəlir bölgüsündəki səviyyələri yuxarı qalxan və aşağı düşən çoxlu sayda adamlarla birgə böyük gəlir mobilliyi üzə çıxır. Lakin ə n əhəmiyyətli olan budur ki, zəngin bazar iqtisadiyyatı bütün gəlirlərin ən aşağıdan ən yuxarıyadək artmasını düşünür.
17. Qiymətlər liberallaşdırıldıqda və bazar qüvvələrinin öhdəsinə buraxıldıqda, onlar məhz yuxarı qalxır
buraxılanda onlar qalxır, deməli, insanların alıcılıq qabiliyyəti azalır. Azad bazar qiymətləri yüksək qiymətlərin sadəcə olaraq başqa adıdır.
Bazar səviyyəsindən aşağıda qalması üçün nəzarət olunan qiymətlər azad buraxılan kimi, ə n azı, qısa vaxt üçün artmağa meylli olur. Lakin məsələnin başqa tərəfi də var. Bəzi nəzarət olunan qiymətlər bazar səviyyəsindən yüksək saxlanılır və azad olduqda, düşməyə başlayır. Bundan başqa, dövlət tərəfindən nəzarət edilən pul dəyərlərinə nəzər saldıqda xatırlamaq zəruridir ki, əldən-ələ keçən pullar uğurla mal alanların ödədiyi yeganə xərc deyil. Əgər məhsul növbədə durmaqla alınırsa, onda növbədə itirilən vaxt da mal üçün ödənilən dəyərə əlavə olunur. (Qeyd etmək lazımdır ki, gözləmə vaxtı əsl itkidir, çünki bu heç də istehsalçıları tələbatı ödəmək məqsədilə daha çox məhsul istehsal etməyə həvəsləndirmək üçün ötürülən vaxt deyil). Əgər korrupsioner rəsmilər əllərini açarsa, bu o deməkdir ki, stolun üzərinə qoyulmaqla ödənilən rəsmi pula əlavə olunacaq stolaltı məbləğ də var. Dövlət tərəfindən mallara və xidmətlərə görə maksimum qiymət müəyyən edildiyi zaman, qanuni şəkildə ödənilmiş məbləğ, qeyri-qanuni rüşvət və növbələrdə itirilmiş vaxtın cəmi adamların bazar vasitəsilə razılaşdıracağı qiymətlərdən
19 xeyli yüksəkdir. Bundan əlavə, rüşvət şəklində sərf edilən pullar, növbədə itirilən vaxt hədər gedir – onlar istehlakçılar tərəfindən sərf edilir, lakin istehsalçılara çatmır. Beləliklə, onlar istehsalçıları daha çox istehsal etməyə stimullaşdırmır və qiymət nəzarətinin nəticəsində yaranmış qıtlığı yüngülləşdirir.
Qiymətlər liberallaşdırılan zaman qısa vaxt üçün qiymətlər qalxarkən, nəticə istehsalı genişləndirmək və hədər yerə sərf edilən normalaşdırmanı və korrupsiyanı azaltmaqdır ki, bununla da əsas istehlak malları və insan əməyinin vaxtı ilə ifadə olunan ümumi real qiymətlər aşağı düşür. 1800-cü ildə hər hansı bir insanın bir kömbə çörək puluna sərf etdiyi vaxt onun əmək gününün ciddi bir hissəsi idisə, əməkhaqlarının mütəmadi olaraq qalxması ilə bir kömbə çörək puluna sərf edilən iş vaxtı varlı ölkələrdə artıq bir neçə dəqiqəyə düşmüşdür. Əmək nöqteyi-nəzərindən ölçülərkən, yalnız bir şeydən-əməyin özündən başqa bütün məhsulların qiyməti kəskin surətdə aşağı düşmüşdür. Əmək məhsuldarlığı və maaşlar qalxdığı üçün insan əməyinin alınması bahalaşır. Belə ki, yoxsul ölkələrdə sadəcə bir az varlı olan insanlar özlərinə qulluqçu tutur, lakin varlı ölkələrdə ən zəngin adamlar belə, ucuz başa gəlsin deyə, öz paltar və qab-qacaqlarını yumaq üçün maşın almağa üstünlük verirlər. Azad bazarların nəticəsi insan zəhməti ilə müqayisədə hər şeyin qiymətinin düşməsi və hər şeylə müqayisədə insan əməyinin qiymətinin qalxmasıdır.
18. Özəlləşdirmə və bazar iqtisadiyyatına keçid post-kommunist ölkələrində korrupsiya yaratdı, bu da onu göstərir ki, bazarlar korrupsiyaya aparır Özəlləşdirmə kampaniyaları, demək olar ki, həmişə saxtalaşdırılır. Bu, ən qəddar və rüşvətxor opportunistlərə ən yaxşı dövlət mülkiyyətlərini hədiyyə edən oyundur. Bütün özəlləşdirmə və bazar iqtisadiyyatı çirkli oyun olmaqla, xalqdan oğurluqdan başqa bir ş
Keçmiş sosialist ölkələrində aparılmış müxtəlif özəlləşdirmə kampaniyaları müxtəlif nəticələr vermişdir. Bəziləri tam uğurlu bazar qayda-qanunları yaratmışlar. Digərləri geriyə, avtoritarizmə doğru atılmış addım olmaqla, “özəlləşmə” proseslərinin nəticəsində həm dövlət, həm də özəl biznes üzərində nəzarəti ələ almış yeni elitaların peyda olması ilə nəticələnmişdir. Rusiyada bərqərar olan “Siloviki” sistemi buna misaldır. Saxta özəlləşmə sistemlərindən bəhrələnən çirkli əllərin çirkliliyi bazar təsisatlarının, xüsusən də, bazarın özülü sayılan qanun aliliyinin mövcud olmamasının nəticəsidir. Həmin təsisatların yaradılması asan iş deyil və bütün hallar üçün yarayan və tətbiqi hər zaman mümkün sayılan texnikanın olmaması bu tapşırığı daha da çətinləşdirir. Lakin qanunun aliliyini təmin edən institutların bəzi hallarda uğursuzluğu heç də buna cəhd etməməyin səbəbi ola bilməz. Hətta Rusiyanın timsalında yararsız özəlləşdirmə yolları belə ondan ə vvəl mövcud olan və öz ədalətsizliyi və qeyri-effektivliyi ucbatından məhv olan birpartiyalı tirançılığa nisbətən irəliyə atılmış addım idi.
Funksional hüquqi sistem olmadan, sadəcə “özəlləşdirmə” prosesinin aparılması heç də bazar yaratmaq demək deyildir. Bazarlar qanuni əsaslara söykənməlidir: uğursuz özəlləşdirmə bazarın uğursuzluğu olmayıb, dövlətin bazarlar üçün hüquqi əsaslar yarada bilməməsinin nəticəsidir.
20
Həddən artıq coşğun müdafiə
19. nsanlar arasındakı bütün əlaqələr bazar əlaqələrinədək məhdudlaşdırıla bilər Bütün fəaliyyətlər ona görə baş verir ki, iştirakçılar öz faydalılıqlarını həddən artıq ş
yoxsa heç kim bunu etməzdi. Dostluq və məhəbbət, lap kartof kisələrinin mübadiləsində olduğu kimi, qarşılıqlı mənfəət üçün xidmətlər mübadiləsini təmsil edir. Bundan başqa, mənfəət vədləri əvəzinə seçici səslərinin mübadilə edildiyi siyasət, hətta geniş yayılmış “ya pulun, ya da həyatın” misalı ilə cinayətkar və qurban arasındakı mübadilə də daxil olmaqla, insanların qarşılıqlı əlaqələrinin bütün formaları bazar şərtləri daxilində dərk edilə bilər.
Bütün hərəkətləri yalnız bir stimul səviyyəsinədək məhdudlaşdırmaq cəhdi insan təcrübəsini saxtalaşdırır. Valideynlər övladlarına görə nəyisə qurban verdikdə, yaxud təhlükədə olanda onları xilas etməyə can atdıqda, heç də mənfəət haqqında düşünmürlər. Adamlar xilas üçün, yaxud mənəvi təmizlik üçün dua edərkən onların stimulu paltar alarkən olduğu kimi olmur. Onları birləşdirən ümumi cəhət ondan ibarətdir ki, belə insanların hərəkətləri məqsədyönlü olur, yəni onlar məqsədlərinə çatmağa təşəbbüs göstərirlər. Lakin buradan məntiqlə belə nəticə çıxarmaq olmaz ki, onların əldə etməyə can atdıqları məqsədlər eyni bir cismin proporsional hissəciklərinə qədər kiçilə bilər. Bizim məqsəd və stimullarımız müxtəlif ola bilər: biz çəkic almaq üçün bazara gedəndə, incəsənət muzeyinə daxil olanda və körpə uşağın beşiyini yırğalayanda elə fərqli məqsədləri reallaşdırırıq ki, onların heç də hamısı bazarda alqı-satqı şərtləri ilə ifadə olunmur.
Bu, bir həqiqətdir ki, intellektual konstruksiyalar və vasitələr müxtəlif növlü qarşılıqlı ə laqələrin variantlarını başa düşməyə və aydınlaşdırmağa kömək edə bilər. Bazar mübadilələrini anlamağa kömək edən iqtisadi konsepsiyalardan siyasət elmini və hətta dini başa düşmək üçün də istifadə etmək olar. Biznes seçimləri kimi, siyasi seçimlərin də hesablana bilən xərcləri və mənfəətləri ola bilər; siyasi partiyaları və mafiya kartellərini bazardakı firmalarla müqayisə etmək olar. Lakin konsepsiyaların belə tətbiqindən elə nəticə çıxarmaq olmaz ki, guya bu iki seçim halı mənəvi və hüquqi cəhətdən ekvivalentdir. Sizə pulunuz və ya həyatınız arasında seçim etməyi təklif edən cinayətkarı heç də pulunuzu saxlamaq və onu əmtəə almağa sərf etmək təklifi verən sahibkar ilə eyniləşdirmək olmaz. Sadə bir səbəbə görə ki, cinayətkar sizi hər ikisinə mənəvi və hüquqi haqqınız olan iki şey arasından seçim aparmağa məcbur edir. Sahibkar isə sizə birinin üzərində özünün, ikincisinin üzərində isə sizin hüququnuz olan iki şey arasında seçim etməyi təklif edir. Hər iki halda siz seçim edir və məqsədyönlü hərəkət edirsiniz, lakin birinci halda kriminal sizi seçməyə məcbur edir, ikinci halda isə sahibkar sizə seçim təklif edir; birincisi sizin hüququnuzu azaldır, ikincisi isə sizə malik olduğunuz, lakin az dəyərləndirdiyiniz predmetə görə malik olmadığınız və daha çox dəyərləndirdiyinizi təklif etməklə hüququnuzu genişləndirməyi təklif edir. Heç də bütün insan əlaqələrini bazar səviyyəsinə kimi məhdudlaşdırmaq mümkün deyil; ən azı ona görə ki, könülsüz 21 mübadiləyə cəlb edilmiş şeylər kəskin surətdə fərqlidir, çünkü onlar qazanmaq imkanlarından daha çox imkan və dəyərlərin itkilərini təmsil edir.
20. Bazarlar bütün problemlərini hökümətin müdaxiləsi olmadan da həll edə bilərlər Hökumət elə səriştəsizdir ki, o heç nəyi düzgün edə bilməz. Bazarın əsas dərsi ondan ibarətdir ki, hökumət sadəcə bazara əks olduğundan, o daim zəiflədilməlidir. Hökumət idarəçiliyi az olduqca, bazar daha çox olur.
Bazarın verəcəyi mənfəət haqqında məlumatlı olanlar etiraf etməlidir ki, dünyanın çox hissəsində, bəlkə də hər yerində əsas problem yalnız hökumətin çox və ya həddən artıq az iş görməsindən ibarət deyil. Sonuncu kateqoriya – hökumətlərin görməli olmadığı işlər aşağıdakılardan ibarətdir, a) məsələn “etnik təmizləmə”, torpaq oğurluğu və elitalar üçün xüsusi hüquqi güzəştlərin yaradılması kimi heç kimin yerinə yetirməyəcəyi fəaliyyətlər və b) bazarlarda firma və sahibkarların könüllü qarşılıqlı əlaqələri vasitəsilə görə bildikləri və görməli olduqları işlər, məsələn avtomobillərin istehsalı, qəzetlərin nəşri və restoranların idarə edilməsi. Hökumətlər bütün belə işləri görməməlidirlər. Lakin onlar etməli olmadıqları işlərin görülməsini dayandırdıqda, hökumət problemləri həll etmək üçün ədalət və könüllü qarşılıqlı əlaqələr yaratmaq naminə bəzi işlərin icrasına başlamalıdır. Əslində, hər ikisinin arasında əlaqə vardır: hökumətlərin bəzisi öz resurslarını maşın fabriklərinin idarə edilməsinə, yaxud qəzetlərin nəşrinə və ya daha betər – mülkiyyətləri müsadirə etməyə, azlıqlar üçün hüquqi güzəştlər yaratmağa sərf edir – hər iki halda hökumətlərin dəyərli xidmətlər təmin etmək qabiliyyəti aşağı düşür və azalır. Məsələn, kasıb ölkələrdə hökumətlər nadir hallarda aydın hüquqi bazanı təmin etmək üçün yararlı iş görürlər, mülkiyyətin müsadirə edilməsi təhlükəsindən danışmağa belə dəyməz. Hüquqi sistemlər tez-tez effektsiz, rabitəsiz olmaqla, könüllü sövdələşmələrin baş tutmasını asanlaşdırmaq üçün zəruri müstəqilliyə və bitərəfliyə malik olmurlar.
Bazarların sosial koordinasiya, mülkiyyət və müqavilələr üçün struktur təmin etməyə qadir olması qanunla yaxşı təsbit olunmalıdır. Belə ictimai mənfəətləri təmin edə bilməyən hökumətlər bazarların fəaliyyətini də təmin edə bilmirlər. Hökumətlər zəif olmaqla deyil, hüquqi cəhətdən nüfuzlu və eyni zamanda, məhdud gücə malik olmaqla qanun və ədalət yaradaraq ictimai marağa xidmət edə bilər. Zəif və qeyri-məhdud gücə malik hökumətlər çox qorxulu ola bilərlər. Belə ki, bu hökumətlər görməli olmadıqları işləri görür, lakin ədalətli davranış qanunlarını həyata keçirə bilmir, azadlıq və azad bazar mübadilələri üçün zəruri olan həyat, azadlıq və mülkiyyətin təhlükəsizliyini təmin edə bilmirlər. Azad bazarların mövcudluğu hökumətin tam yoxluğu demək deyil. Heç də bütün anarxiyalar cəlbedici deyillər. Azad bazarların yaranması ədalətli davranış qaydalarını obyektivliklə həyata keçirən məhdud hökümətlərin effektiv idarəçiliyi hesabına mümkün olmuşdur.
Bunu da xatırlamaq əhəmiyyətlidir ki, şüurlu surətdə həll edilməli olan xeyli problem mövcuddur: bütün problemlərin təmənnasız bazar prosesləri vasitəsilə həll olunacağını düşünmək kifayət deyil. Əslində Nobel mükafatı laureati iqtisadçı Ronald Koas özünün bazar və firmalara həsr etdiyi mühüm əsərində göstərir ki, firmalar adətən ümumi
22 məqsədlərinə nail olmaq üçün daim bazar mübadiləsinə istiqamətlənməkdənsə, şüurlu planlaşdırma və koordinasiyaya arxalanır, cünki bazara getmək çox xərc tələb edir. Hər yeni müqavilə üçün danışıqlar aparmaq baha başa gəlir, məsələn, müqavilə xərclərini azaltmaq üçün uzunmüddətli müqavilələrdən istifadə olunur. Firmalarda uzunmüddətli müqavilələr nağd mübadilələri əvəz edir, özündə komanda işi və sağlam istiqamətdən ibarət olan əmək əlaqələrini ehtiva edir. Kollektiv əməyin və planlaşdırmanın kiçik adaları olan firmalar uğur qazanmağa qadirdir, çünki onlar bazar mübadilələri vasitəsilə spontan nizamın geniş okeanı içərisində hərəkət etməyi bacarırlar. (Sosialistlərin böyük səhvi bütün iqtisadiyyatı vahid bir firma kimi idarə etmək cəhdləri idi: bazarın geniş spontan nizamı daxilində şüurlu idarəetmənin və kollektiv əməyin məhdud rolunu tanımamaq eyni səhv idi). Bazarlar ədalətli davranış sisteminin yaradılmasını və həyata keçirilməsini təmin etdiyi qədər, azad bazar tərəfdarları da məhz bunu təşviq etməlidirlər. Özəl təhlükəsizlik firmaları çox vaxt dövlət polisindən yaxşıdır (və daha az zorakıdır, cünki dövlət istisna olmaqla, zorakılıq xərclərini üçüncü tərəfin boynuna qoymaq çətin olur); könüllü arbitraj çox vaxt dövlət məhkəmələrindən daha yaxşı işləyir. Lakin bu cür düşünmək istər bazar, istərsə də hökumət tərəfindən bazarların yaradılmasında, ədalətli və effektiv zəminin təmin edilməsində qaydaların əsas rol oynadığını qəbul etməyə gətirib.
Nəhayət, yadda saxlamaq lazımdır ki, mülkiyyət və bazar mübadiləsi öz-özünə bütün problemləri həll edə bilməz. Məsələn, əgər qlobal istiləşmə bütün planetin həyatını təhlükə altında qoyursa, yaxud ozon qatına zərər dəyməsi həyatın məhv olmasına gətirib çıxara bilərsə, bu cür təhlükələri sovuşdurmaq üçün koordinasiya olunmuş dövlət qərarları ən yaxşı, bəlkə də yeganə çıxış yoludur. Şübhəsiz, bu o demək deyil ki, bazar heç bir rol oynamayacaq; karbon dioksid emissiyalarına hüquq verən bazarların mövcud olması, məsələn, asan tənzimləməyə yardım edə bilər, lakin həmin bazar dövlətlər arasında koordinasiya yolu ilə yaradılmalıdır. Bir şeyi yadda saxlamaq lazımdır ki, hər hansı bir vasitə müəyyən bir problemin həllinə yaramırsa, bu hələ onun digər problemlərin həlli üçün də yaramaması demək deyildir. Həmin vasitə bir çox problemlərin həllində yararlı ola bilər. Mülkiyyət və bazarlar bir çox problemləri həll edir və onlara belə də inam olmalıdır; əgər onlar hər şeyi həll edə bilmirsə, bu hələ həlli üçün effektli və ədalətli təkliflər verdikləri problemlərə görə onlardan imtina etməyə səbəb sayıla bilməz.
Azad bazarlar bəşəriyyətin üzləşdiyi bütün mümkün problemləri həll edə bilməz. Lakin onlar azadlıq və çiçəklənmə yarada bilər və yaradır ki, bu haqda danışmağa dəyər.
Yüklə 253,2 Kb. Dostları ilə paylaş:
|