F. I. Haydarov, N. I. Xalilova psixologiya fanlarini qitish metodikasi

S zli usullar. Suhbat masalalari hal etishda qituvchilar va 
quvchilar ham ishtirok etishi bilan ta'riflanadi. Suhbatning maqsadi 
quvchilarning bilimini hal etilishi kerak b lgan masalaga 
y naltirilishi bilan belgilanadi. Suhbat natijasida quvchilar qituvchi 
rahbarligi ostida ma'lum xulosaga kelishlari, umumlashtirishlari kerak. 
U qituvchilarga noma'lum materiallardan qurilmasligi kerak: 
quvchilarda b lmagan bilimlarni ulardan qiynab talab etishga vaqtni 
bekorga tkazish mumkin emas. Suhbat yakunlovchi yoki 
umumlashtiruvchi darslarga va ilgarigi bilimlarini yangilari bilan 
bo lovchi darslarda, ayniqsa, ahamiyatga ega boiadi. 
Har qanday suhbatning asosiy tuzilish elementi qituvchining 
savollari hisoblanadi. Ular bayon etilayotgan materialdan tabiiy kelib 
chiqishi va quvchilarning diqqati muhimlarini zlashtirishga 
qaratilishi kerak, ilgarigi tayyorgarligi yoki quvchining haqiqiy 
mavjud shaxsiy tajribasiga tayanishi kerak. qituvchi quvchilar 
faolligini ularga beriladigan savoUarni murakkablashtirib borish 
yordamida suhbatda ishtirok etishlari darajasini asta oshirib boradi. 
qituvchining savollari quvchilarning bilimlaridan zlari mustaqil 
foydalanishlariga rgatishlari kerak. Savollarning mos ravishda t ri 
q yilishida javoblar ham rivojlanadi, murakkablashadi, quvchilar 
yanada mantiqiy masalalami yechib boradilar. Bu esa aqliy 
rivojlanishning muhim tomom* hisoblanadi. 
Savol — javob usnlida bayon etilganida quvchiga z diqqatini 
uzoq vaqt jalb etishi kerak b lmaydi, chunki murakkab fikrlar uning 
oldida qismlarga ajratilib ifoda etiladi, ularni zlashtirish doimiy 
tekshirib boriladi. 
Hikoya qflish usuli biror bir hodisalar yoki odamlar hayotidan 
hodisalarni, buyuk kashfiyotlar tarixi, olimlar hayoti, umuman inson 
ongi, uning psixologiyasini rganish bilan bogiiq ijodiy faoliyati 
haqida boisa psixologiya mash ulotlarida q llaniladi. Ba'zi hollarda 
qituvchining hikoyalari mash ulotlarda sujetli va obrazli k rinish 
34 

---

oladi. Aynan hikoyada javob yoki pedagogikada shunday ataluvchi s z 
bilan tasvirlash q Ilaniladi. 
Hikoya qilish boshqa usullar kabi induktiv qurilishi mumkin, 
bunda bir qator ma'lumotlardan umumlashtirish kelib chiqadi yoki 
deduktiv, bunda umumiy holat ma'lumotlar bilan tushuntiriladi. 
Tushuntirish — hikoyadan farq qiladi — quv materiallarini 
faktlarni tahlil qilish va xulosalar ifoda etib isbotlash asosida aniq 
bayon etish hisoblanadi. 
Amaliy ishlami bajarish b yicha qisqacha, aniq k rsatmalar 
tkazish ham tushuntirish hisoblanadi. 
Maktab ma'ruzasi faqatgina katta sinflarda (kollejlarda) 
q llaniladi. Shunda ham qituvchi butun dars davomida materialni 
aytib berish bilan shu ullanmaydi: dars paytida u quvchilardan 
s raydi, topshiriq beradi va uy vazifasini tushuntiradi. 
Har qanday usuldan foydalanishda ham qituvchi quvchilar 
nutq madaniyatiga katta e'tibor beradi. Ayniqsa, s zli usullarda uning 
rivojlanishini k zda tutish juda muhim. 0'quvchilarga beriladigan 
savollar asta-sekin murakkablashtiriladi. quvchilar awaliga 
qisqacha, keyin esa keng javob berib, mustaqil ravishda taqqoslaydilar, 
xulosa chiqaradilar, mulohazalarni bayon etadilar. Keyinchalik 
quvchilar ilmiy mavzularda qisqacha xabarlar va hisobotlar bilan 
ishtirok etishga rgatiladilar. 
K rgazmali usullar. K rgazmali usullarni umumiy yaqqollik, 
pedagogik tamoyil bilan aralashtirish kerak emas. Darsni k rgazmali 
usullar bilan tkazganda k rgazmali qurollarga yordamchi emas, 
balki asosiy rin beriladi. 
Amaliy usuUar. Psixologiya fanida q llaniladigan ilmiy tadqiqotlar 
usuli bevosita ta'sir k rsatadi. Ma'lumki, ilmiy psixologik 
tadqiqotlarda q Uaniladigan k plab usuUar ichida, eng k p 
q llaniladigani aynan kuzatish va tajriba hisoblanadi, ya'ni narsa va 
hodisalar inson psixikasini bevosita laboratoriya va tabiiy sharoitlarda 
rganish bilan bo liq usul hisoblanadi. 
Kuzatish — bu hodisalar berilishiga aralashmay turib, psixik 
jarayonlarni tabiiy sharoitlarda maqsadga muvofiq bevosita his etib 
qabul qikshdan iborat. 
quvchilar kuzatishni k chada, uyda va darsda shu bilan birga 
kuzatishni quvchilar bevosita qituvchi rahbarligi ostida, mustaqil, 
o zaki yoki yozma topshiriqlar b yicha olib borishlari mumkin. 
Psixologik fan sohasida ilmiy tadqiqot vazifalarining va maktabda 
psixologiya qitishning turlicha b hshiga qaramasdan (psixika va 
ongning yangi faktlari va qonuniyatlarini ochish) maktabda (kollej, 
litseyda) psixologiyadan dars tish usullari quvchilarni ilmiy 
tadqiqot metodikasi boshlanishi bilan tanishtirishi yaqqol k rinib 
35 

---

turadi. Shuningdek, kuzatishlar ularni amalga oshirish muddati bilan 
ikki guruhga ajratiladi.