Ўзр ав томонидан 29

3.2. Qo’shilgan qiymat solig’ini hisoblash va to’lash tartibini 
takomillashtirish. 
Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida aynan soliqlar davlatning 
iqtisodiyotga ta’sir o’tkazishida asosiy vositalardan biri bo’lib qolmoqda. Davlat 
soliqlarning iqtisodiy funktsiyasi orqali xalq xo’jaligining rivojlanishini 
rag’batlantirar, rivojlantirar ekan, fiskal funktsiyasi kengaytiradi, bu bilan soliq 
yukini ko’paytirmasdan turib, davlatning o’zi faoliyat ko’rsatish va yashashi uchun 
ob’ektiv shart-sharoit ta’min etiladi. Respublikamizda amalga oshirilayotgan soliq 
soxasidagi islohotlar keng qamrovli uzluksiz jarayon hisoblanadi. Bu jarayonni izchil 
amalga oshirilishi uchun soliq tizimini takomillashtirish va rivojlantirish 
kontseptsiyasi talab etiladi. Yuqorida amalga oshirilgan tadqiqot natijalariga 
asoslangan holda, fikrimizcha, egri soliqlarni, shu jumladan, davlat byudjeti 
daromadlarining manbai sifatidagi rolini oshirish uchun quyidagi tadbirlarni 
amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: 

O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining ijtimoiy xarajatlarini o’sish 
tendentsiyasiga ega ekanligi, hukumatning bosh islohotchi sifatida yirik 
investitsion xarajatlarining mavjudligini hisobga olib, davlat byudjeti 
daromadlarining umumiy hajmida qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha tushumlar 
summasining barqaror salmog’ini ta’minlash zarur; 

qo’shilgan qiymat solig’ini undirish yuzasidan Evropa ittifoqiga a’zo 
bo’lgan etakchi davlatlarning soliq amaliyotidagi ilg’or tajribalaridan 
respublikamiz sharoitida keng ko’lamda foydalanish zarur. Xususan, soliq 

---

50 
stavkalarini ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan tovarlarning turlari bo’yicha 
tabaqalashtirish tartibini, tadbirkorlarning soliqqa tortilmaydigan oborotlari 
bo’yicha minimal miqdorni belgilash usulini respublikamizning soliq 
amaliyotida qo’llash ijobiy natijalar beradi; 

qo’shilgan qiymat solig’ini undirish va hisoblash usullarini 
takomillashtirish zarur; 
QQSni hisoblashning chegirmalash usulida korxona to’lanishi lozim 
bo’lgan QQS summasini sotib olingan va ishlab-chiqarish jarayonida ishlatilgan 
tovarlar (xizmatlar) qiymatini bu tovarlarni ishlatish yo’li bilan ishlab 
chiqarilgan va sotilgan mahsulotlarning qiymatidan chegirib tashlash va olingan 
natijani soliq stavkasiga ko’paytirish yo’li bilan hisoblaydi. Shunday qilib, soliq 
bazasini aniqlashda sotilgan tovarlar qiymatidan xom-ashyo va boshqa oraliq 
tovarlarning qiymati chegirib tashlanadi. Haqiqatda QQSni hisoblashning 
mazkur usuli foydani hisoblash usuliga yaqin, lekin uning murakkabligi 
shundaki, har doim ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan tovar-moddiy 
qimmatliklarning qiymatini noto’g’ri aniqlash xavfi saqlanib qoldi. Mazkur 
usulning asosiy kamchilligi shundaki, sotib olingan resurslar bo’yicha to’langan 
soliqlar summasi tannarxning tarkibida aks ettiriladi. Buning natijasida 
“yig’ilgan soliq” samarasi yuzaga keladi, soliqni undirish modeli esa ma’lum 
darajada kumulyativ xarakterga ega bo’lib qoladi. 
QQSni hisoblashning voz kechish usuli Evropa Ittifoqiga a’zo bo’lgan 
mamlakatlarda keng qo’llaniladi. Bunda QQSning summasi tovarlar va 
xizmatlarni sotib olish jarayonida to’langan soliq summasini sotilgan tovarlar 
bo’yicha hisoblangan soliq summasidan ayirib, olingan natijani soliq stavkasiga 
ko’paytirish yo’li bilan aniqlanadi. Mazkur usulning muhim xususiyati 
shundaki, QQSning summasi har bir tovar turi bo’yicha ishlab chiqarishning 
so’nggi bosqichidagi soliq stavkasiga bog’liq bo’ladi. Shunday qilib, agar 
oldingi bosqichlarda soliq stavkasi past bo’lgan bo’lsa yoki soliqdan ozod 
qilingan bo’lsa, bu engillik ishlab chiqarishning so’nggi bosqichida olingan soliq 
summasi hisobidan qoplanib ketadi. Demak, chegirmalash usulida voz kechish 

---

51 
usuliga xos bo’lgan mazkur kamchilik mavjud emas. Buning ahamiyatga molik 
jihati shundaki, QQS bo’yicha beriladigan imtiyozlarining asosiy qismi 
tovarlarni ishlab chiqarish bosqichiga tegishlidir. Bu esa, ko’plab imtiyozlarni 
ta’sirchanligini pasayishiga olib keladi, chunki xo’jalik sub’ektlar QQS bo’yicha 
muomala bosqichida imtiyozga ega bo’lmaganligi sababli imtiyozga ega bo’lgan 
ishlab chiqaruvchilar bilan oldi-sotdi munosabatlarini amalga oshirishdan 
manfaatdor bo’lmaydi. 
Shunday qilib, xulosa qilish mumkinki, voz kechish usulida QQS bo’yicha 
imtiyozlar berish faqat bittagina holatda ya’ni, imtiyozga ega bo’lgan 
korxonaning o’zi tovarlarni bevosita iste’moliga sotsa yoki tovarlar QQS 
to’lashdan ozod qilingan chakana savdo korxonalari orqali sotilsagina samara 
beradi. Agar QQS bo’yicha imtiyozga ega bo’lgan korxona so’nggi iste’molchi 
o’rtasida imtiyozga ega bo’lmagan oraliq bo’g’in mavjud bo’lsa, u holda QQS 
bo’yicha berilgan imtiyoz o’zining samaradorligini yo’qotadi. Barcha
 
mahsulot 
va ish, xizmatlarni bajaruvchilar qo’shilgan qiymat solig’ini to’laydilar yoki 
ozod bo’ladilar, ba’zi bir guruxdagi xo’jalik sub’ektlariga esa qo’shilgan qiymat 
solig’i to’lash o’rniga alohida soliqqa tortish tartibi joriy qilinadi. Qo’shilgan 
qiymat solig’i to’lash o’rniga alohida soliqqa tortish tartibi joriy qilingan 
xo’jalik sub’ektlariga yagona soliq to’loviga o’tgan kichik korxona va 
mikrofirmalar, yagona er solig’i to’lashga o’tgan qishlok xo’jaligi tovar ishlab 
chiqaruvchilari kiradi. 
Qo’shilgan qiymat solig’idan ozod bo’lish, alohida soliqqa tortish 
tartibining joriy qilinishi xo’jalik sub’ektlarining soliq to’lashi bo’yicha 
majburiyatlaridan to’liq ozod etilishini bildirmaydi. Qo’shilgan qiymat 
solig’idan ozod etilishida faqat ishlab chiqarishda hosil bo’lgan qo’shilgan 
qiymatgina soliqqa tortilmaydi. Lekin ushbu qo’shilgan qiymatni hosil qilishga 
ketgan ishlab chiqarish xarajatlari ilgaritdan qo’shilgan qiymat solig’igiga 
tortilgandir. Shunday kilib, xo’jalik sub’ektlarini qo’shilgan qiymat solig’idan 
ozod qilinishi yoki alohida soliqqa tortish tartibi joriy qilinishi haqida 
gapirilganda ular tomonidan qo’shilgan qiymat solig’ini hisoblamasligi va uni 

---

52 
byudjetga to’lamasligiga e’tibor berishimiz, biroq ishlab chiqarish uchun 
olingan ishlab chiqarish xom ashyolar uchun, yonilg’i-moylash materiallari, 
elektroenergiya, boshqa materiallarga, shuningdek ishlab chiqarish uchun 
olingan ishlab chiqarish vositalari uchun qo’shilgan qiymat solig’ini to’laydilar. 
Qo’shilgan qiymat solig’idan ozod qilinishi, alohida soliqqa tortish tartibi 
joriy qilinishi xo’jalik sub’ektlari moliyaviy faoliyati uchun o’ziga xos ikki 
xususiyatga egadir. Chunki ular xo’jalik sub’ektlarining moliyaviy faoliyatiga 
turlicha ta’sir qiladi. Birinchi xususiyati shundaki qo’shilgan qiymat solig’idan 
ozod qilingan, alohida soliqqa tortish tartibi joriy qilingan xo’jalik sub’ektlari 
o’z tovar va xizmatlarini sotganda ushbu tovar va xizmatlar tannarxida ishlab 
chiqarish materiallarini sotib olishda to’langan qo’shilgan qiymat solig’i 
to’g’ridan-to’g’ri kiritadi, hamda boshqa ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarish 
tannarxining elementi sifatida o’zida aks ettiradi. Qo’shilgan qiymat solig’idan 
ozod qilinishi xaqida gap ketganda o’ziga xos so’z o’yini bo’ladi. Chunki 
soliqdan ozod qilinishi bilan byudjetga soliqdan ozod bo’ladi, lyokin ishlab 
chiqarish uchun olingan mahsulot va xizmatlarning tannarxiga boradigan xom-
ashyolarni sotib olishda ularga xisoblangan qo’shilgan qiymat solig’ini 
tulaydilar. Shu tufayli ishlab chiqaruvchi xom-ashyo materiallarini sotib olishda 
to’lagan qo’shilgan qiymat solig’ini o’ziga hisob qilishga talab qila olmaydi va 
ular qo’shilgan qiymat solig’ini o’z tovar-xizmatlarini sotib oluvchidan olishga 
huquqi bulmaydi.
Qo’shilgan qiymat solig’idan ozod etilgan hamda alohida soliqqa tortish 
tartibi joriy etilgan xo’jalik sub’ektlari moliyaviy faoliyatiga ta’sirining ikkinchi 
xususiyati shundaki qo’shilgan qiymat solig’idan ozod qilingan tovar va 
xizmatlarni sotib olayotgan qo’shilgan qiymat solig’i to’lovchi ro’yxatda turgan 
xo’jalik su’bekti o’zi tomonidan ishlab chiqarayotgan mahsulotlar uchun soliq 
kreditidan foydalana olmaydi. Shu tufayli ishlab chiqaruvchiga qo’shilgan 
qiymat solig’ini to’lashda mahsulotlarni sotishda hisoblangan soliq va 
mahsulotlarni sotib olishda to’lagan soliq orasidagi farqni to’lamay, balki sotish 
oborotidan xisoblangan soliqni to’liq to’lashga majbur bo’ladi. Buning 

---

53 
natijasida qo’shilgan qiymat solig’iga tortish zanjirida soliqdan ozod qilingan 
bo’linma tushib qolishi tufayli qo’shilgan qiymat soliqqa bir necha marotaba 
tortiladi va soliq to’lash og’irligi keyingi bo’linma zimasiga tushadi. Chunki u 
soliqdan ozod qilingan mahsulotlarni o’z ishlab chiqarishi uchun ishlatadi. 
Qanchalik qo’shilgan qiymat solig’idan ozod qilingan mahsulotlar va ishlab 
chiqaruvchilar ko’paysa, qo’shilgan qiymat ikki yoki undan ortiq marta soliqqa 
tortilishi extimoli ko’paya boradi. 
Qo’shilgan qiymat solig’idan ozod etilishi, alohida soliqqa tortish tartibi 
qo’shilgan qiymat solig’ining mahsulotlar bahosigi va xo’jalik sub’ektlaring 
soliqdan ozod qilingan ishlab chiqarish faoliyatiga ta’siri katta bo’ladi. Yuqorida 
ko’rib o’tdikki soliqdan ozod qilingan xo’jalik su’bekti ishlab chiqarish 
resurslarini ko’p hollarda qo’shilgan qiymat solig’i bilan sotib oladilar va bu 
soliqni o’z ishlab chiqarish xarajatlariga to’liq qo’shadilar. Buning natijasida 
mahsulotning bahosi oshishiga olib kelinadi. Agar ishlab chiqaruvchi o’z 
mahsulotining bahosini oshirishga imkoni bo’lmasa, u holda mahsulot bahosini 
oshirmaslik uchun ishlab chiqarish omillarini kamaytirishga majbur bo’ladi. Aks 
holda ishlab chiqaruvchi kam foyda olishga majbur bo’ladi. Shunday kilib, 
qo’shilgan qiymat solig’idan ozod qilish tufayli korxona o’z mahsuloti bahosini 
oshirishga majbur bo’ladi yoki aks holda foyda miqdorini yoki ishlab chiqarish 
xarajatlarini kamaytirishga majbur bo’ladi. Birinchi holda, qo’shilgan qiymat 
solig’i ist’emolga ta’sir kilib, bahoni oshirishga olib keladi, ikkinchi holda esa, 
ishlab chiqarishga ta’sir kilib, foydani kamaytirishga olib keladi.