1 мъаруза ўЎҒғҚқҲҳ

3.2.1-rasm. Ierarxik usul bo„yicha sinflashtirish sxemasi 
Sinflashgan guruhlarning umumiy miqdori
0
E
(klassifikatori) sinflagichi 
hajmida shakllanib, quyidagiga teng: 
Yeo = n1 + n1 n2 +n1 n2 n3 +…+ n1 n2 n3…nk = 





j
Σ P
(3.1) 

---

70 
Sinflashtirishning fasetli usuli birlamchi ob‘ekt to‗plamini muayyan masalani 
hal etish uchun aniqlanilgan berilgan alomatlarni namoyon etuvchi mustaqil to‗plam 
ostilariga bo‗lish natijasida amalga oshiriladi. 
Fasetli usul bo‗yicha sinflashtirish quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: 
-
ob‘ektning birlamchi to‗plamini aniqlash; 
-
sinflashtirish ob‘ektini barcha tomonlama tavsiflovchi asosiy (mavjud) 
alomatlarini aniqlash; 
-
fasetlarda bir turdagi (mavjud) alomatlarni guruhlash va ularni kodlashtirish; 
-
to‗plam ostini hosil qilish uchun fasetli formulani aniqlash. 
Fasetli usul ob‘ektning muayyan turli tavsiflari yig‗indisi asosida ―xusuiydan 
umumiyga‖ tamoyili bo‗yicha to‗plam ostini shakllanishi bilan o‗ziga xosdir. 
Kodlashtirish – ob‘ektga yoki ob‘ektlar guruhiga uning nomini bir qancha 
simvolar bilan almashtirish imkonini beruchi yagona belgi (kod)ni qo‗yish va 
belgilashdir. 
Kod – qabul qilinigan usulga muvofiq o‗zlashtirilayotgan ob‘ektni 
identifikatsiyalash maqsadidagi belgi yoki belgilar majmuasidir. Kodli belgilashlar 
alifboli, razrayadli, tuzilmali, uzunli va nazorat sonli kodlashlar bilan tavsiflanadi. 
Alifbo – kodni belgilash uchun qabul qilingan belgilar (simvollar) tizimi. 
Razryad kodi – kodda belgilar holati. 
Tuzulmali kod – tarkibni shartli belgilash va nomlanish darajasi uzunligiga bu 
belgilarga muvofiq, kodda belgilar ketma-ket joylashishini grafik tasviri. 
Kodda belgilar soni uning tuzulmasi va ob‘ektlar miqdoriga, to‗plam ostiga 
kiruvchi, har bir uzunlik darajasini shakllantiruvchlariga bog‗liqligi bilan aniqlanadi.
Har bir uzunlikda belgilar sonini aniqlashda yangi ob‘ektlarni paydo bo‗lishi 
mavjudligini inobatga olib zaxira kodalra nazarda tutilishi lozim. 
Kodlar quyidagi talablargijavob berishi lozim: 
-
ob‘ektlarni va (yoki) ob‘ektlar guruhini bir xil ma‘noli identifikatsiyalash va 
identifikator bo‗lishi lozim; 
-
belgilar soni minimal (minimal uzunlikda) va berilgan to‗plamning barcha 
ob‘ekt (alomat)larini kodlash uchun yetarli bo‗lishi lozim; 
-
kodlashtiriladigan to‗plam ob‘ektlari paydo bo‗lgan holatlar uchun yetarli 
zaxirani mavjudligi; 
-
odamlar 
foydalanishi 
uchun 
hamda 
kodlashtirilgan 
ma‘lumotlari 
kompyuterda qayta ishlash uchun qulay bo‗lishi lozim; 

---

71 
-
kompyuter tizimiga kiritishda xatoliklarni avtomatik nazorat imkoniyatini 
ta‘minlash. 
Kod uzunligi – koddagi probellarsiz belgilar soni. 
Nazorat soni – kod yozuvlarini tekshirish uchun foydalaniladigan hisoblangan 
son. 
Texnikaviy-iqtisodiy ma‘lumotlarni kodlashtirishning ketma-ket, parallel, 
tartibli va seriyali-tartibli usullariga bo‗linadi.
Ketma-ket kodlashtirish usulida ierarxik sinflashtirish usulida olingan bir-biriga 
bog‗lik joylashgan ketma-ketlikdagi kodlardan foydalanish bilan ob‘ekt va (yoki) 
guruhni sinfli kodi shakllantiriladi. 
Parallel kodlashtirish usuli fasetli sinflashtirish usulida olingan mustaqil 
guruhlangan kodlardan foydalanish bilan sinflashgan ob‘ekt va (yoki) sinflangan 
guruh kodini shakllantrish va uni kiritishdir. Bu holatda kod tuzulmasi fasetli formula 
bilan aniqlanadi. 
Tartibli kodlash usuli natural sonlar qatoridan shakllantirish va undan 
foydalanish bilan farqlanadi. 
Seriyali-tartibli kodlashtirish usuli natural sonlar qatoridan, bir xil alomatlari 
bilan sinflashgan ob‘ektlari uchun bu sonlar diapazoni yoki olahida seriyasini 
shakllantirishdan hosil qilinadi. 
Tizimlashtirishning boshqa turi bu identifikatsiyalash bo‗lib hisoblanadi. 
Identifikatsiya – ob‘ektga boshqa ob‘ekt to‗plamlaridan uni bir xilligini 
belgilash imkonini beruvchi, yagona nom, belgi, shartli belgilash, alomat yoki 
alomatlar yig‗indisini berishdir. 
Mahsulotlarni identifikatsiyalash – mahsulotning bir-biriga aynan o‗xshash 
mavjud alomatlari tavsiflarini o‗rnatish. 
Maslan, Mahsulotlar umumdavlat klassifikatori (MUK)da kodlar sinfli (S-
MUK) va assortimentli (A-MUK) qismlardan tashkil topgan. Assortimentli kodlash 
aynan, ob‘ekt haqidagi ma‘lumotni muayyanlashtiruvchi, ob‘ekt sinfi to‗plamidan bir 
xilligini belgilovchi mahsulot identifikatsiyasini anglatadi. 
Turli darajalarda boshqarish masalalarin hal etish uchun foydalaniladigan 
ma‘lumotlarni tasniflash (sinflash) va kodlashtirish ―Texnik-iqtisodiy va ijtimoiy 
ma‘lumotlarni tasiflash va kodlashtirish yagona tizimi‖ (TIIM TKYaT – YeSKK 
TESI) deb nomlangan kompleks davlat standartlari bilan belgilanadi. 
Shunday qilib, identifitsiyalash, tasniflash va kodlashtirishdan ma‘lumotlar bilan 
ishlash uchun xorijiy va mahalliy standartlashtirish amaliyotida keng qo‗llaniladi. Bu 

---

72 
usullarsiz standartlashtirishning maxsus usullaridan: unifikatsiya, tiplashtirish, 
agregatlashtirish, modullashtirish, optimallashtirishdan foydalanish mumkin emas.