184
çapma alətləri, əl çapacaqları ilə yanaşı, qaşov tipli alətlər çoxluq
təşkil edir.
Azərbaycan və Qafqaz ərazilərində Aşel mədəniyyətinə aid
6 mağara düşərgəsi müəyyən edilmişdir. Həmin mağara
düşərgələri Azıx, Kudaro I, Kudaro III, Soni, Axştır və Üçbucaq
mağara
düşərgələrindən
ibarətdir.
Qeyd
olunan
Aşel
mədəniyyətinə
aid
mağara düşərgələrindən ən
zəngin
stratiqrafiyaya, arxeoloji və paleontoloji tapıntılara malik abidə
Azıx düşərgəsi hesab olunur. Azıx paleolit düşərgəsi nəinki
Azərbaycan və Qafqazda, eyni zamanda dünyada yeganə paleolit
düşərgəsidir ki, burada mədəni təbəqələr tarixi ardıcıllıqla
formalaşmış, əmək alətlərinin uzun zamanlar ərzində hazırlanıb
istifadə olunmasını, yeni- yeni əmək alətlərinin texniki- tipoloji
xüsusiyyətlərini tədqiq etməyə, həmçinin Paleolit dövrünün
heyvanat aləmini öyrənmək üçün ən zəngin tapıntılara malik
düşərgədir.
V.P.Lübinin rəhbərliyi altında Cənubi Osetiyanın Kudaro I
paleolit düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı 5732
ədəd daş məmulatı və 100 minlərlə ovlanmış heyvan sümük
məmulatı
tapılmışdır
(Lübin,
Belyayeva,
2006).
Aşel
mədəniyyətinə aid Kudaro I düşərgəsinin daş məmulatı içərisində
əsas yeri əmək alətləri təşkil edir. Düşərgənin əmək alətləri
185
arasında kobud çapma alətləri, əl çapacaqları və qaşov tipli alətlər
çoxluq təşkil edir (Lübin, 1998).
S.N.Kalandadzenin
rəhbərliyi
altında Soni mağara
düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı 150 ədəd daş
məmulatı və on minlərlə ovlanmış heyvan sümükləri tapılmışdır
(Kalandadze, 1965). Soni düşərgəsinin daş məmulatı içərisində
əsas yeri əmək alətləri tutur. Soni düşərgəsinin daş məmulatı
arasında əl çapacaqları və qaşov tipli alətlər çoxluq təşkil edir.
Qafqaz və Azərbaycan ərazisində müəyyən olunmuş
çoxtəbəqəli Aşel mədəniyyətinə aid düşərgələr onların xarakterik
xüsusiyyətini,
alət
hazırlama
texnikasını,
tipologiyasını
öyrənməyə imkan verməklə bərabər, həmin dövrün təbii coğrafi
şəraitini və heyvanat aləmini, bitki örtüyünü tədqiq etmək üçün
zəngin elmi tapıntılara malik arxeoloji abidələrdir.
Azərbaycan və Qafqaz ərazilərində aparılan arxeoloji
tədqiqatlar zamanı mağara düşərgələri ilə bərabər, Aşel
mədəniyyətinə aid olan yerüstü abidələr də qeydə alınıb tədqiq
olunmuşdur (Mənsurov, 1978; Lübin, 1984).
186
VII FƏSĠL
AZIXANTROP, PALEOLĠT DÜġƏRGƏLƏRĠNDƏN
TAPILMIġ QƏDĠM ĠNSAN QALIQLARI
Qədim Paleolit dövründə yaşamış ibtidai insanların fiziki
quruluşunun
müəyyən edilməsi dünyanın
arxeoloq
və
paleoantropoloqlarının qarşısında duran əsas problemlərdən
biridir. Bu elmi problemin tədqiqi həmişə çətin və mürəkkəb
olmuşdur. Bu çətinliyin başlıca səbəbi qədim Paleolit dövrü
düşərgəsindən tapılmış ibtidai insanlara məxsus sümük
məmulatının olduqca azlığı ilə əlaqədardır.
Dünyanın müxtəlif ölkələri ərazisində aparılan kompleks
elmi tədqiqatlar zamanı paleolit düşərgələrindən arxeoloji
materiallarla yanaşı, paleoantropoloji tapıntılar da aşkar
olunmuşdur. Həmin paleoantropoloji tapıntıları dünyanın müxtəlif
ölkələrinin arxeoloq və paleoantropoloqları tədqiq etmiş və ibtidai
insanlara məxsus fiziki tiplər müəyyən edilmişdir (Boriskovski,
1979; Lümley, 1998).
1968-ci ilin iyununda M.M.Hüseynovun rəhbərliyi altında
Paleolit arxeoloji ekspedisiyası Azıx düşərgəsinin V təbəqəsinin
IV horizontunda apardığı arxeoloji qazıntılar zamanı bir neçə daş
məmulatı ilə birlikdə ibtidai insana məxsus çənə aşkar
187
olunmuşdur. Çoxtəbəqəli Azıx paleolit düşərgəsinin orta Aşel
mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış ibtidai insana məxsus
olan çənə üzərində professor D.V.Hacıyev uzun müddət elmi
tədqiqat işləri aparmışdır. M.M.Hüseynov tərəfindən tapılmış çənə
Azıx paleolit düşərgəsinin elmi əhəmiyyətini və şöhrətini daha da
artırmış və dünyanın müxtəlif ölkələrin arxeoloq, paleontoloq,
paleoantropoloq və digər mütəxəssislər Bakıya gələrək, Azıx
düşərgəsindən tapılmış maddi mədəniyyət qalıqları ilə yaxından
tanış olmağa başlamışlar (Lübin, 1998, Lümley, 1998, Cəfərov,
2004).
Professor D.V.Hacıyevin Azıxdan tapılmış çənə üzərində
apardığı elmi araşdırmalar zamanı məlum olmuşdur ki, çənə
quruluşundakı
spesifik
cəhətlərə
əsasən,
bir
tərəfdən
pitikantroplara, xüsusilə Mauer adamının çənəsinə, digər tərəfdən
bir çox cəhətlərinə görə Fransanın cənubunda olan Kondel-Araqo
düşərgəsinin qədim Aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış
preneandertal tipli insanlara daha yaxındır (bax şəkil 132, 133)
(Lümley, 1998).
Çoxtəbəqəli Azıx paleolit düşərgəsinin V təbəqəsindən
tapılmış ibtidai insana məxsus çənənin iri olması açıq nəzərə
çarpır və onun gövdəsi nisbətən qalındır. Bu baxımdan Azıx
mağara düşərgəsindən tapılmış çənə avstralopitek tipli adamlardan
fərqlənir və müəyyən cəhətlərinə görə arxantropların arasında
Dostları ilə paylaş: |